On November 16, an international scientific conference on "Ahmed Agaoglu and the Turkic World" was conducted at ANAS with the combined organizing of the Presidium and the Nizami Ganjavi Institute of Literature.
I wanted to attend the conference from the moment I saw the announcement, interact with renowned scientists, and acquire cash. Because, on the one hand, the city of Shusha, where Ahmet Bey was born, was proclaimed the "cultural capital of the Turkish world" in 2023, and, on the other hand, Agaoglu lived the most of his life in Turkey, family members and experts from there were anticipated to participate.
I left since an international book fair would be held in Baku on those eves.
I was going to give a speech entitled "Criticism of Hitlerism in Ahmad Bey Agaoglu's journalism".
The day after the five-day grand book fair, I left for ANAS. A day ago, I met the Turkish emigration scholar Ömer Özcan, who visited the book fair, in the corridor. They were talking with Professor Nasiman Yagublu and Abid Tahirli. Omar bey was among the special invitees of ANAS. Later, professor Solmaz Rustamova Tohidi, doctor of philological sciences Nikpur Jabbarli, associate professor Faig Alakbarli appeared in the corridor. We took this opportunity to take a group photo.
Before the event, the senior researcher of the Institute of Literature, Ph.D., Assoc. The monograph of Shahbaz Shamioglu (Musayev) entitled "Ahmed Agaoglu: his life, environment, prose and epistolary heritage" was presented as a gift.
Academician Isa Habibbayli, President of ANAS, Professor Dilara Seyidzade, Doctor of History, Professor Yasemin Giritli Inceoglu, visiting teacher from the "London School of Economics", Professor Mahira Huseynova, Vice-Rector of ADPU, and Nikpur Jabbarli, Doctor of Philology, Department Head of the Institute of Literature sat in the jury of the event.
Academician Isa Habibbayli gave extensive information about the life of Ahmet Bey, and talked about his friendship with Mustafa Kemal Atatürk. He also spoke about the purpose of the conference and the expected results. While he was continuing his speech, one of our scientists, who came in proudly, delivered a painful news: Azerbaijani scientist Professor Arif Acaloglu, who was invited to the event from Turkey, died as a result of being hit by a car on the road while coming to the conference... The academician conveyed the sad news to the audience and announced a minute of silence. It was impossible to believe. Nikpur Jabbarli, a close friend of Mr. Arif, was filled with tears...
Konfrans kədərli notlarla başlasa da, davam etməli idi. Ötən əsrin əvvəllərindəki hadisələrlə bağlı qiymətli əsərlərin müəllifi professor Dilarə Seyidzadə Əhməd bəyin Azərbaycandakı fəaliyyətindən, Difai firqəsini qurmasından bəhs etdi. Daha sonra Əhməd bəyin yaxın qohumu, onunla birgə mühacirətə gedən Humay Ağaoğlunun nəslindən olan Yasemin Giritli İnceoğlu Əhməd bəyin qızlarının Türkiyədə qadın hüquqları sahəsində gördükləri işlərdən danışdı. Ardınca Türkiyə Milli Təhsil Nazirliyinin sabiq müşaviri Ömər Özcan və Ədəbiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, filologiya elmləri doktoru Nikpur Cabbarlı, “Əhməd bəy Ağaoğlu” Milli Araşdırmalar İctimai Birliyinin rəhbəri, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Nigar Axundova çıxış etdilər.
Rəsmi hissədən sonra fasilə verildi, ardınca məruzələrin dinlənilməsinə başlandı. Növbəm gəldiyi zaman “Əhməd bəy Ağaoğlunun publisistikasında hitlerizmin tənqidi” adlı məruzə ilə çıxış etdim. Bu mövzunun seçməyimin əsas səbəbi Əhməd bəyin Hitlerin iqtidara gəldiyi ilk gündən etibarən Almaniyaya və dünyaya faciələr gətirəcəyini hiss edə bilməsi idi. Məqaləmin girişində belə yazmışdım: “1933-cü ildə Almaniyada Adolf Hitlerin iqtidara gəlməsi Türkiyə ictimai-siyasi mühitində müzakirələrə səbəb olub. Bu müzakirələr 1937-ci ildə daha da kəskinləşib, II Dünya müharibəsinin başlaması ilə ən yüksək həddə çatıb. Müharibənin gedişində isə Türkiyə mətbuatının bir qismi alman tərəfdarlığını göstərib, bir qismi isə alman işğallarına, ideologiyasına qarşı sərt mövqe sərgiləyib. Şübhəsiz ki, Hitlerin Almaniyada iqtidarı ələ almasında, geniş xalq kütlələrinin dəstəyinə sahib olmasında I Dünya müharibəsində ağır məğlubiyyətə uğramış almanların bu psixologiyadan qurtulmaq istəmələrinin də rolu olub.
Hitlerin timsalında artıq onları həm siyasi, həm də ideoloji baxımdan birləşdirəcək yeni lider formalaşmışdı. 1933–1945-ci illərdə III Reyxin reyxs-kansleri və prezidenti olan Hitlerin iqtidarı dönəmində digər siyasi partiyalar qadağan olunub, ölkədə sərt diktatura rejimi yaradılıb, bütün hakimiyyət tək əldə cəmləşib, Almaniya Versal Sülh Konfransında alınan qərarlardan imtina edib, sürətli silahlanmaya başlanılıb. Bununla yanaşı insanları “yuxarı” və “aşağı” irqlərə bölən nasist ideologiyası Almaniyanı işğalçı bir yola sövq edib. Almaniyada baş verən bu yeniliklər Türkiyə mətbuatında da yer alıb, müxtəlif düşüncələrin formalaşmasına səbəb olub. Hitlerin iqtidara gəldiyi ilk ildən etibarən Türkiyə mətbuatında onun fəaliyyətini tənqid edən, hitlerizmi kamalizmlə eyniləşdirmək istəyənlərə qarşı sərt mövqeyi ilə seçilən isə Əhməd bəy Ağaoğlu olub”.
Əhməd bəy haqlı idi. 1933-cü ildə Hitler iqtidara gəldiyi zaman Türkiyənin 10-cu ildönümü idi və I Dünya müharibəsində məğlub olsa da, milli mücadilə ilə yenidən dirilən, cümhuriyyət quran türklərin bu uğuru onu heyran etmişdi. Bu baxımdan Hitler iqtidarı ələ keçirdikdən sonra Türkiyəyə bu uğuruna görə simpatiya bəsləməyə başlamışdı. 1933-cü ilin mart ayında Göbbelsin yaxın dostu jurnalist İohann von Leers Faşizm Araşdırmaları Dərnəyində “Türkiyədə Mustafa Kamalın milliyyətçi inqilabı. Alman yenilənməsi və alman faşizmi ilə ideoloji-tarixi bir paralellik” mövzusunda mühazirə də oxumuşdu. Hitlerin bioqrafı da olan Leers Atatürkün türklərin silahsızlandırılmasına qarşı necə dirəndiyini, türklərin azadlıqlarını necə əldə etdiyini və milli hakimiyyət prinsiplərinə söykənən yeni dövləti və milləti necə qurduğunu izah etmiş, Atatürklə Hitlerin həyat və fəaliyyətlərinin bir-birinə yaxın olduğunu iddia etmişdi. 16 iyul 1933-cü ildə isə Hitler Türkiyənin “Milliyet” qəzetinə verdiyi müsahibəsində Almaniya ilə Türkiyənin eyni zamanda çökdüyünü, Türkiyənin müqəddəs bir həmlə ilə qurtulduğunu bəyan etmiş, Atatürkü əsrin ən böyük şəxsiyyətlərindən olduğunu bildirmişdi: “Türkiyədə doğan və parıldayan ulduz bizə təqib ediləcək yolu göstərdi... Qazi elə bir şəxsiyyətdir ki, əbədiyyən əsrimizin ən böyük şəxslərinin ən ön səfində olacaqdır. Bu mövqe tarixin ona verdiyi bir haqdır”.
Ağaoğlu bu hadisələri yaxından təqib edirdi. Özünün çap etdiyi “Axın” qəzetində axına qarşı üzərək Hitlerin mahiyyətini, onun sisteminin kamalizmlə heç bir şəkildə uyğun olmadığını isbat edirdi. Daha geniş şəkildə konfrans materiallarının toplandığı kitabda nəşr olunacağına görə Ağaoğlunun təsbitlərinin xülasəsini verməklə kifayətlənirik:
- Kamalizm yaradıcı bir hadisədir, o, yoxdan bir dövlət vücuda gətirmişdir, hitlerizm hələ yaradıcılıq əsəri göstərməyib;
- Kamalizm geniş və məmləkətçi bir hərəkatdır. Kamalizmin yaratdığı Təşkilati-Əsasiyyə Qanunu Türk mədəniyyətini qəbul edən hər kəsi Türk kimi qəbul etməkdədir. Hitlerizm isə dar, inhisarçı, bir hərəkatdır.
- Kamalizm milli olmaqla bərabər bəşəridir. O, hüquqda, əxlaqda bədiiyyatda və bilgidə, bütün bəşəriyyətin müştərək çalışması məhsulu olan bütün həqiqətləri, yaxşılıq və gözəlliyi mənimsəməkdə tərəddüd etməz. Hitlerizm isə qeyri-bəşəridir. Çünki hər sahədə hər şeyi almanlığa, alman irqinə çevirmək xülyasındadır. Alman hüququ, alman əxlaqı, alman bədiiyyatı, hətta alman bilgisi deyə Almaniya ilə bəşəriyyət arasında adətən keçilməsi günah olan bir Çin səddi qurmaq əməlindədir.
- Kamalizm ladini bir hərəkatdır. Yəni din xüsusunda hər kəsi öz vicdanı ilə baş-başa buraxmışdır. Hitlerizm isə dini bir hərəkatdır, luteranizmi rəsmən seçməkdədir.
- Kamalizm açıq şəkildə xalqçı və demokratdır. Hitlerizmin isə xalqçılığı hələ şübhəlidir. Çünki firqəsində xalq kütlələri olduğu kimi böyük malikanə sahibləri, keçmiş xanədana mənsub şahzadələr və yüksək maliyyəçi mühitlərə mənsub insanlar da az deyildir…
- Kamalizm qurulduğu gündən etibarən milli təmsilə riayət etməkdə və Milli Məclisin əlində olan bütün səlahiyyətləri dəqiqliklə mühafizə etməkdədir. Halbuki Hitlerizm Milli Məclisin səlahiyyətlərini hər gün təhdid etməkdədir.
- Kamalizm qəti və gerçək olaraq cümhuriyyətçidir. Hitlerizmin isə bu xüsusdakı təmayülü hələ tamamən bəlli olmamışdır.
***
Konfrans iki fərqli salonda davam etdi. Çıxışlar və müzakirələrdən sonra təşəkkür bəlgələri təqdim edildi. Sadəcə bir bəlgənin sahibi fiziki olaraq orada yox idi. İnstitutun elmi katibi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aygün Bağırlı Arif bəyə veriləcək son bəlgənin Əhməd bəy Ağaoğlu ilə bağlı olmasını təsadüfi hesab etmədiyini dedi. Çünki hər ikisi ömürlərini türklük yolunda xərcləmişdilər və indi haqq dünyasında birgədirlər.
Beləcə, Əhməd bəy Ağaoğlu ilə bağlı keçirilən bir konfrans da tarixə yazıldı. Konfrans materiallarının nəşri ilə Ağaoğluşünaslığa böyük töhfə veriləcəyinə əminik.
P.S. Fotoşəkillər AMEA-ya məxsusdur.
Müəllif: Dilqəm Əhməd
