The topic worked on by Parvana Mammadli in the book "Development Stages of the National Press and Literary Thought in Southern Azerbaijan (1979-2015)" attracts attention, first of all, with its comprehensiveness and complexity. This topic is of course directly related to the flow of historical events in Iran; it is directly related to the religious, social, political and cultural developments that took place under the pressure of "Iranian nationalism" represented by the government that ruled Iran after 1979. At the same time, the developed topic points to a process brought out by political and social movements in North Azerbaijan, Turkey and finally, the Middle East and the world.
In order to study such a wide, complex and deep historical topic, it is necessary to master the Persian language and the dialects of South Azerbaijan, historical knowledge of Azerbaijan and Iran, and to have sufficient knowledge for this.
When Parvana Mammadli's monograph and other works written by her are carefully examined, it becomes clear that she has sufficient training, knowledge and experience to study this topic.
South Azerbaijani publishing houses are almost non-existent in libraries in Iran, let alone Azerbaijan and Turkey. Apart from books, periodicals are not easy to follow, find and analyze. Moreover, publishing and selling books in Azerbaijani Turkish in Iran has not yet developed among the Turks of South Azerbaijan. It is also known that some books or brochures (pamphlets) are illegally printed and sold here (recently published on the Internet). For this reason, sometimes it is necessary to spend more time to find and read a book or magazine. It is also common for some books to be printed and put on sale for a while, and then all of a sudden the government decides to collect and destroy the copies. These and similar facts make research work on the literature and cultural life of South Azerbaijan even more difficult. Sometimes it is not even possible to take the books out of Iran.
That is, it is obvious that Parvana Mammadli overcame all these difficulties, found her way to the sources, read and evaluated them carefully, even with difficulty.
In the first part of the book "Development Stages of the National Press and Literary Thought in South Azerbaijan" by Parvana Khanum, it is very remarkable that she worked together with the main lines of the South Azerbaijan press. Because, as shown in the analysis, many literary works and ideas in the South have attracted the attention of the masses through newspapers and magazines. Especially in the years up to 1979 - when the shah's regime lost its previous power and a few years after this date, the new Islamic government was not yet established and the Islamic ideology of its leadership was an obstacle to Persian nationalism, publishing was relatively free in all parts of Iran. Moreover, the literature of South Azerbaijan, which developed in these years, gained versatility.
It is a key to follow and analyze the social thought and literary life of the time in many books, newspapers and magazines published in Azerbaijani Turkish or Persian, and to understand the political, cultural and literary movements that will continue in Iran in the following years. Parvana Mammadli paid attention to this issue in the first chapter of her monograph book and managed to objectively determine the manifestations and trends in the social and literary life of South Azerbaijan, and their diversity.
In the book, in the section entitled "The role of the press and literature in the formation of national consciousness", it is very correctly stated that the emergence of a national movement among Azerbaijani Turks in the first periods of the Iranian Islamic Revolution was related to the awakening of national consciousness. Thus, although it is shown from time to time as a roar from the end of the 19th century, it is explained with the main lines how the national consciousness in South Azerbaijan emerged and developed under the influence of cultural and political movements in North Azerbaijan, Turkey, Russia and Western Europe. How this national thought is reflected in literature is given with specific examples in other parts of the monograph.
The author examines the mentioned development of national consciousness not only in Azerbaijani sources, but also in Persian publications in Iran. This increases the reliability of the scientific value and results of the research, and at the same time, it helps to see the Azerbaijani Turkishness, which is spread not only in Azerbaijan, but in all of Iran, from a wide angle, conduct analyzes and give accurate comments.
If we talk about the characteristics and achievements of the author's book, in our opinion, it is correct to classify the monograph in this way and it is considered by us as one of the achievements of the book; - The development of the press in the literary movement is systematically investigated in the research for the first time within the limits of a specific historical period. The history of the press is analyzed as the foundation of literary and artistic progress. For the first time, the processes occurring in the content and poetics of modern prose, poetry and criticism genres are studied.
İstər Quzeydə olsun, istərsə də Güneydə ortaya çıxan Azərbaycan ədəbiyyatının, fikir həyatının bir bütünün iki ayrı üzü olduğu bu araşdırmada təkrar ortaya qoyulmuş və dəlilləriylə isbat edilmişdir. Tarixi Azərbaycan ərazisinin Rus istilasından sonra ikiyə bölünməsi, Sovet dövründə milli ruhu silməyə çalışan ideoloji təzyiq, İranda qalan torpaqlarda illərcə sürən farslaşdırma assimilyasiyası, Azərbaycan xalqının və ədəbiyyatının bütövlüyünü pozmamış, yalnız mədəniyyətdə səthi iz qoymuş, hər şeyə rəğmən ciddi bir dəyişikliyə gətirib çıxarmamış, dil və mədəniyyətini parçalaya bilməmişdir.
Bu elmi kitabda isbat edilən xüsuslardan biri də budur. Quzey və Güneydə görülən fərqliliklər yalnız hər iki tərəfin siyasi, dini, mədəni və iqtisadi həyatının təzahürlərindən ibarətdir.
Hər iki tərəfdəki həyat eyni şərtlər daşıyırsa aradakı fərqlilik zamanı gələndə ortadan qalxacaqdır. Kitabda işlənən və bitkin bir şəkildə ortaya qoyulan önəmli işlərdən biri də "Güney Azərbaycan mühacirət mətbuatı və ədəbiyyatı" məsələsidir. İran rejiminin məlum təzyiqləri və təqibləri nəticəsində İrandan Avropaya, Amerika və Kanadaya kimi (bunlar arasına Türkiyəni də əlavə etmək lazımdır) ölkələrə mühacirət edib orada Azərbaycan türkcəsi (az da olsa fars) ilə qəzet və jurnal nəşr, kitablar çap etdirən bir nəsil yetişmişdir. Onların modern Qərb təfəkkürü və ədəbi təmayüllərini Azərbaycan fikir və ədəbiyyat həyatına gətirdikləri məlumdur.
Pərvanə Məmmədli monoqrafiyasında bu kimi şəxsiyyətlərin fəaliyyət və əsərlərinə də diqqət göstərib təhlil etmişdir. Bu xüsus da kitabın orijinal və elmi yeniliklərindən biridir.
Azərbaycan folklorunun və klassik ədəbiyyatının sonrakı ədəbiyyata təsiri, bu ədəbiyyatın qolları üzərində edilən filoloji araşdırmalar və ya yeni mətnlərin nəşri Pərvanə Məmmədlinin da diqqətindən qaçmamış, araşdırmanın müəyyən hissəsində bu məsələlərdən də bəhs açmışdır.
Güneydə aparılan bəzi araşdırma və təhlillərdə klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ümumtürk və Şərq mühiti ilə əlaqələri ortaya çıxarılır. Monoqrafiyada bu məsələ də işıqlandırılır. Halbuki sovet dövründə Azərbaycan ədəbiyyatının ümumtürk ədəbiyyatı ilə əlaqələrindən bəhs edilməz, bu mövzu üzərindən sükutla keçilərdi.
Güney Azərbaycan ədəbiyyatında 1979-cu ildən sonrakı ədəbi proses ümumi təmayüllərə bağlı olaraq izlənilib təhlil edilmişdir. Araşdırmada belə fikir vurğulanır ki, klassik ədəbiyyat və folklor üslubu Güney Azərbaycan ədəbiyyatının canlı bir qolu olaraq inkişafdan qalmamış, irfani və fəlsəfi şeir olaraq varlığını davam etdirmişdir. Realist və modern ədəbiyyat böyük ölçüdə Quzeydəki ədəbi təkamülü izlədiyi kimi Türkiyə və Qərbi Avropa ədəbiyyatını da mənimsəmişdir.
Güney Azərbaycanda milli ruha, milli şəxsiyyətə dayanan şair və yazıçılar yetişdiyi kimi Qərbi Avropa fikir və ədəbiyyat mühitinin təsirində qalan şəxsiyyətlər də olmuşdur. Bütün bu şəxsiyyətlərin əsərlərində mövzu zənginliyi, fikir sərbəstliyi, üslub müxtəlifliyi görülməkdədir. Monoqrafiyada ayrı-ayrı təmayüllərin tanınmış şəxsiyyətləri tək-tək ələ alınmış, əsərlərindən qısa nümunələr verilmişdir.
Əsərdə əldə edilən önəmli nəticələrdən biri də Güney Azərbaycan ədəbiyyatında professional tənqidin (ədəbi tənqidin) 1979-cu il inqilabından sonrakı illərdə tədricən ortaya çıxdığı və bu sahədə artıq sözünü deyib tanıtdıran şəxsiyyətlərin yetişdiyi gerçəyidir.
Azərbaycan ədəbiyyat tarixçiliyində Güney Azərbaycanın ədəbi hərəkatının bu şəkildə geniş bir baxımdan, sistematik olaraq araşdırılması yeni və təqdirəlayiq bir haldır.
Monoqrafiyanın bir çox yerlərində haqlı olaraq vurğulanmışdır ki, Güney Azərbaycan ədəbiyyat və fikir həyatında ana dili və milli kimlik uğrunda mübarizə, İrandakı siyasi rejimlərə və dövrlərə bağlı olaraq istər-istəməz dəyişsə də, heç bir zaman yox olmamış, fikir və ədəbi hərəkatların başında qırmızı xətt kimi keçmişdir.
Nəhayət, yazarın belə çox yerinə düşmüş bir ifadəsi ilə fikrimizi tamamlamaq istəyirik: "Qətiyyətlə demək olar ki, bu gün Güney Azərbaycanda çox intellektual və ayıq yaradıcı gənclər yetişir. Onların sayəsində Güney Azərbaycan türklərinin həm də gələcək yaşamının konturları cızılır. Əvvəlki illərin qəzəl-qəsidə, mədhiyyə ədəbiyyatı deyil, modern ədəbi düşüncəyə arxalanan yeni ədəbiyyat yaranır. Azərbaycan tarix boyu İranda aparıcı ideyaların ötürücüsü olub. Bu gün də ötən əsrlərdə olduğu kimi, bu missiya davam edir".
Nəticə olaraq Pərvanə xanım Məmmədlinin bu kitabdakı araşdırmasını Güney Azərbaycan fikir və ədəbiyyatının ümumi qiymətləndirilməsində, araşdırılıb təhlil edilməsində irəliyə doğru atılmış əhəmiyyətli bir addım, yeni və orijinal bir iş olaraq gördüyümü bəlirtmək istəyirəm.
Türkiyə, İzmir
