"There is a monument to the mother tongue in Georgia. They put the biggest statue of religion, prophet and Jesus in Lisbon. We should put a statue to culture - poetry, music, and mugham. He is definitely in Shusha! Because "the life of the entire Karabakh" has always consisted of old fashioned music and poetry in Shusha. There are very few regions where there is such a source and junction between folklore, folklore, language, ethnos, traditions, artistic thinking and national particularity as well as space, territory, land and nature"... there is no such right, rule and power in the world. to separate the child from the mother, the heart from the soul - to separate Karabakh from Azerbaijan!
"There has been a betrayal of universal morals and the world has been destroyed in Shusha!" - This is the moral meaning of the newest, modern drama called "Karabakh incident"!..
Yashar Garayev, one of the prominent philosophical scientists of the 20th century Azerbaijani literary studies, a corresponding member of the Azerbaijan National Academy of Sciences, along with his literary heritage, is particularly interested in the literary-publicistic creativity of our recent past, the pains of the era, which he analyzed with special sensitivity and analytically characterized. Y. Garayev (scientist died in 2002) demonstrated an active citizen position as a direct witness and participant of the events in the republic during the period of independence. In the article "Karabakh Memory of History: Yesterday and Today" prepared for speech at the International Symposium "Azerbaijani Migration Literature" (Baku, March 25-29, 1991), he approached the subject of Karabakh not only as a loss of territory, but as a moral pain, talking about the problem in a philosophical and social aspect. , a scientist who studied in several directions, enriched the topic with different shades.
The concept of "Motherland" was of special importance in the literature of the 20th century. This word did not fall from the lips of our emigrants at first. People who protested against the new system and left their native nests had to end their lives abroad, homesick.
The processes of deportation (1918-1920, 1948-1953, 1988-1991) experienced by the Azerbaijani people many times caused the topic of displacement and the concept of the Motherland to reappear in our literature.
Territorial loss is not only a historical-political fact, but also a moral pain experienced by the people and every individual. Historians and politicians approach the problem from the first perspective, but writers, writers, and artists emphasize the second approach, spiritual and psychological aspects. The loss of native lands creates a foundation for the breaking of tradition in the historical memory of the people, the preservation of historical roots in the new settlement, and the ability of future generations to inherit this heritage are kept in mind as the main problem. For a Westerner, changing one's place of residence (voluntarily) is an ordinary event (mostly) and if it is not experienced as a tragedy, for an Easterner it is valued as a painful process of leaving the homeland, breaking away from one's native area, roots, and tradition (the story of Aghabeyim Agha). Forced displacement is a very painful process. "...compared to today's wandering sadness, what is the fragile sadness of the khan's daughter, the strange poet from Shusha?!..". A displaced person experiences this loss both as a citizen and as an individual, and has to suffer double pain. Yashar Garayev, who tried to keep the people's memory "awake", analyzed the problem on a moral level and spoke about the moral degradation rooted in the society as the primary cause of what happened.
Yashar Garayev's philosophical ideology is based on the concept of harmonious life, which originates from the Eastern genius and is born from the connection between man and nature. The intellectual who stated that the relationship between man and nature should be established on "internal, innate connection and harmony" and accepted this approach as the cornerstone of his writing, the attitude of the ethnos to the world is "the cultural-historical and cultural integrity of the national consciousness, the innate-divine and natural structure - the spatial coordinates of the nation. leans" (505). "The natural-innate landscape created by God and fate completes the historical landscape, time and history turn it into a literary-artistic relief, and poetry, music, and folklore into an aesthetic space stabilized in art and a need-"spiritual nature""; "... national, thinking, individual characteristics and morals - all are determined by the natural relief and environment. Figurative consciousness as a whole, art itself is nothing more than artistically understood nature and human analysis, which is a part of it, a natural child, a masterpiece. With his own "I", Man enters this aesthetic phenomenon - the concept of "landscape" as an artistic and philosophical component.
Over time, this harmony disappears. "... when one falls apart from the attraction of love for primitiveness and the land, a person also falls apart from nature and the land itself. ...when the moral integrity is broken, the territorial integrity also faces fear. Thus, ethnic traditions, historical-national values leave the land before people during all kinds of mass crises, emigrations and historical cataclysms. The loss of territory is preceded by the loss of spirituality and tradition, history and memory... stones are dying one by one, rocks are being dismantled, springs are drying up and dying, and the nation is forgetting! It is with the essence of memory - together with history and the past - that one could take a stand against the attack of even the most merciless exhibitionism - contemporary Armenian racism"; "Islam's idea of a halal world and individual spiritual evolution, the thousand-year-old moral values of Turkishness - all found abundance, nobility and blessing here. Even now, for us, harmony, harmony, the universe destroys its share in Shusha. "There has been a betrayal of universal morals and the world has been destroyed in Shusha!" - This is the moral meaning of the newest, modern drama called the "Karabakh Incident"!
Qarabağdan bəhs edən, bu diyarın incisi olan Şuşa üzərində geniş dayanan müəllif, şəhərin əvvəlki əzəmətini canlandırmağa çalışır. Torpaq itkisi ilə barışa bilməyən, doğma torpaqlara dönmək arzusu ilə yaşayan, hadisələrin səbəkarını arayan, nədən qaynaqlandığını anlamağa çalışan alim xalqının tarixi və gələcəyi haqqında düşüncələrə dalır, vəziyyətin absurdluğu ilə barışa bilmir: “Dənizdən bir min dörd yüz üç metr ucada tutduğu və düz iki yüz qırx beş il toxunulmaz, məğrur saxladığı başını heç kimə əymədi Şuşa. Və bu iki yüz qırx beş ildə dağlar gözəlinin hüsnündən örpəyi heç kəs qapa bilmədi. “Ağdam” adlı cəngavərin əlində tutduğu Şuşa boyda piyalədən dirilik şərbətini heç bir yağı, heç bir yad dodaq içə bilmədi. Bəlkə də Allahın iradəsi və cəzası oldu ki, Qacar tacını və başını, erməni məlikləri- xaçlarını və cəsədlərini qoyub tərk etdilər Murovu, Qırxqızı, Kirsi, Turşsu dağlarını. Pənahabad hər dəfə yenidən abad oldu. Bəs indi necə: pənahımız keçmişdən müasirliyə yenə qayıdacaqmı və Pənahəli xan Şuşanı dördüncü dəfə abad edə biləcəkmi? Üçüncü Şuşa intibahı, dördüncü Pənahabad baş verə biləcəkmi? Ruhumun bir parçası, zəkamın işığı, qürurumun qələsi Şuşa, bu günüm üçün, sabahım üçün Sən mifsən, ya həqiqət?”; “Bu rəvayətdə Şuşanın həm təbiətinə, həm də şeriyyətinə məxsus təkrarsızlığı eyni vaxtda işarə olunub. Bundan belə bu təkrarsızlıq yalnız xatirədə, yalnız yaddaşdamı qalacaq? Şuşasız milli fauna və flora, Cıdır düzüsüz ekologiya, Qarabağsız milli, suveren Azərbaycan mümkün olan şeydirmi?”. Ağrı, xiffət hissləri ilə yanaşı yazıda Şuşanın əvvəlki əzəmətini qayıtaracığı, yenidən bərpa olunacağı ilə bağlı ümid də yer alır. “Yox, azad Şuşasız “mən”liyimiz də, milliliyimiz də, müstəqilliyimiz də naqis və yarımçıq qalardı və azadlığı Qarabağsız bayram etməyə heç zaman mənəvi haqqımız olmazdı”. Xalq adından and verən ziyalı, hər kəsi Şuşa uğrunda səfərbərliyə çağırırdı: “Nə qədər ki, Yuxarı Qarabağdan başlayan çayların suyu yenə də göylər kimi mavi və göz yaşı kimi duru axmayir gözümüzün yaşını silməyə haqqımız olmayacaq. Nə qədər ki, Çıdır düzü yad tapdağı altında qalıb, günəşə və səmaya əvvəlki kimi dik, düz baxa bilmir, yeddi milyon azərbaycanlıdan da heç birinin digərinin gözünün içinə dik baxmağa haqqı olayacaq!
“Qayalar və qalalar içəridən ovulur!”-deyirlər. Şuşanın ağrıdan və sevgidən, muğamdan və bayatıdan yoğrulan ağ, mərmər qayası da, hünərdən, namusdan yonulan, ilahidən, qüdrətdən bina olan qalası da belə “ovuldu”. Haram və əyrilik bizdən aldı Şuşanı, “doğma” və yad xəyanətlərin qurbanı oldu Qalam!
Elə ona görə də Şuşasız azadlıq və ədalət mənim üçün tam deyil. Əksinə, məhz Şuşanın olmadığı dünya mənim üçün “məhbəs, Şuşa isə onun ən zülmət güşəsidir” – vaxtilə Hamletə hakim kəsilən bu Elsinyor ovqatı bu gün bizdən hər birimizin Şuşa ovqatına çevrilib”. İllər ərzində bu münasibət dəyişmədi. İkinci Qarabağ müharibəsi ərəfəsində (16 oktyabr 2020-ci il) Ölkə Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyev müsahibələrindən birində müxbirin Şuşa ilə bağlı sualını bu cür cavablandırmışdır: "İşğal edilmiş torpaqların hər bir qarışı, hər bir şəhər bizim üçün doğmadır, əzizdir. Mənim üçün hər bir kəndin dəyəri, qiyməti o biri kəndlə müqayisədə, o biri şəhərlə müqayisədə eynidir, bərabərdir. Ancaq siz də yaxşı bilirsiniz ki, Şuşanın Azərbaycan xalqının qəlbində xüsusi yeri var. Bu, bizim tarixi şəhərimizdir, qədim mədəniyyət ocağıdır. Şuşa Azərbaycan xalqına bir çox istedadlı, dahi şəxslər bəxş edibdir. Əlbəttə ki, Şuşasız bizim işimiz yarımçıq olar". Bu əzm bizi qələbəyə çatdırdı.
Bir necə hissədən ibarət yazının hər bölməsi çağırışla bitir. Ritorik suallar, bənzətmələr, nida cümlələri, çağırış intonasiyası və s. bədii vasitələrdən istifadə müəllifə hisslərini daha canlı təsvir etməyə imkan yaradan, eyni zamanda oxucusunu fəal mövqeyə səsləyən ədəbi priyom olaraq işlənir. “Son üç yüz ildə ilk dəfədir ki, milli varlığımız – dövlətimiz və ərazimiz, torpağımız və təbiətimiz bu qədər sürəkli, bu qədər uzun müddətə Şuşasız (Xarıbülbülsüz) qalır. Tarixdə Pənahəli xandan bəri Şuşa qalasını qorumayan ilk nəsil – biz oluruq. Tarixə belə bir itki ilə daxil olmağa, sabahı, nəsilləri, ekologiyamızı Şuşasızlığa məhkum etməyə mənəvi haqqımız varmı? Axı əgər sabahkı nəsil Cıdır düzünə təbiətdə yox, yalnız Vaqifin, Zakirin, Vurğunun şeirlərində rast gəlsə, o, bunu heç zaman bizə bağışlamaz və yeni Vaqif, yeni Zakir bir daha yaranmaz. Torpaqla yanaşı torpağın saf hava və bitki qatını, folklor örtüyünü, nağıl bayatı qatını da itirərik”.
Beləliklə, məqalədə Şuşadan yalnız coğrafi məkan deyil, daha çox mənəvi varolma simvolu olaraq bəhs edilir: “Duru suyum (çeşmələrim), saf havam, mənəvi qidam... hamısı həmişə Şuşadan gəlib. Şuşa torpağımın yox, mənəviyyatımın qalası olub. Burada yaranan musiqi, müğam, poeziya, folklor ayrı heç yerdə yaranmayıb. Yalnız Qarabağda bitən nadir çiçəklər kimi!”; “Şuşa təkcə dağdan və dərədən ibarət bir anlayış deyil, Şuşanın milli tarixini yaşatmış şuşalı da bu anlayışa daxildir. Şuşa – yalnız qayadan uçan hər daş və qələdən qopan hər qəlpə ilə yox, həm də Daşaltıdan, Dotələbdən uzaq düşən hər şuşalı ilə azalır, kiçilir, yox olur. Təbii- mənəvi ilkinliyini və bütövlüyünü Şuşaya qaytarmaq lazımdır”. Qarabağla bağlı bayatıları, əfsanələri, tarixi şəxsiyyətləri xatırlayaraq, Qarabağın simvollarından bəhs edən Yaşar Qarayev (xarıbülbül, Ağabəyim ağa və s.) vəziyyətin dramatikliyini ifadə etmək üçün xalq yaradıçılığına üz tutur:
Kərbələm vay, qalam vay!
Kərbəlada qalam vay!
Çəkilirdi kərpici,
Alınırdı Qalam, vay!
Mən səni yel bilirdim,
Başımda tel bilirdim.
Uca dağlar başında
Qurumaz göl bilirdim.
Alim yazısında yetmiş illik “total sistemin tərbiyə etdiyi cocuqlar”ın yenilənməsinin zəruriliyini qeyd edərək, əvvəlki səhvlərimizi xatırladan alim keçmişdən nəticə cıxararaq, bizləri gələcəyimizi sağlam bünövrə üzərində qurmağa səsləyir. “Avropa da, Şərq də bizə sosial-iqtisadi inkişaf üçün hazır ideyalar və çeşidli qəliblər təklif edir. Lakin kənar modelləri milli özüldə sınaqdan keçirmək növbəti poliqon olmaq bizə yaraşmaz. Milli dövlətdə ideya da milli özüldən doğmalı, kənardan, hazır gəlməməlidir ()”sosializmin məlum modeli kimi”. Göründyü kimi, əsl ziyalı mövqeyindən çıxış edən alim, cəmiyyəti səhv addımlardan qorumağa çalışırdı. “Ötəri ixtilaflar ali dəyərlərə nə dərəcədə tabe tutula bilir? – milli kamilliyin daxili tamlığı və sabitliyi bir də bu meyarla öılçülür. Axı bu - təcrübə ilə və tarixlə təsdiq olunan məlum bir həqiqətdir ki, məhz ali dəyərlərə yiyələnən millət “köləlikdən azad olur” və əksinə, ali dəyərlərdən məhrum “kütlə azadlıqda da kölə olur. O da məlumdur ki, kütləni millətə ziyalı, milləti kütləyə - qrafoman çevirir. Populistlər və diletantlar, total rejim, düşüncə, əxlaq mərhələsinin üsulları və formaları yalnız o zaman tərəfdar tapır və təsirli görünə bilir ki, hadisə məhz qrafoman mühitdə, yaxud da ümumiyyətlə, vakkumda - əsil ziyalıların və milli dəyərlərin kənarda qaldığı boşluqda baş verir. Stixiyadan yaranan belə piramidada zirvəni intellekt yox, hissi, emosional qat, məhdud sosial-sinfi mənafe, dərnək qrup təmənnası, konformist instinkt təmsil edir.
Ümumiyyətlə, mənəvi dəyərlərlə, millətin sənət, mədəniyyət, ziyalı sərvəti ilə bağlı amilin rolu inqilabi keçid, tarixi təbəddülat məqamlarında qat-qat artır”.
Məqalədə diqqət etdiyimiz məqamlardan biri də budur ki, Qarabağ dünən və bü gün müstəvisində təsvir edilmir, “inləyən məkan” təsvirinə yer vermədən, yalnız əzəmətli, zəngin torpaq olaraq canlandırılır:
“Əziziyəm, Qarabağ,
Şəki, Şirvan, Qarabağ,
Dünya cənnətə dönsə,
Yaddan çıxmaz Qarabağ – Qarabağı Qafqazın yox, dünyanın gözəllik zirvəsi elan edən bu bayatıda Qarabağın həm fitri-təbii, həm də bədii-estetik məlahətinə eyni vaxtda işarə edilmişdir.
Küllü Qarabağın abi-həyatı,
Nərmü-nazik bayatıdır, bayatı – bu isə Qarabağda təbii və bədii-mənəvi iqlimin birliyindən yaranan kamilliyə artıq folklorun yox, ən mötəbər, yazılı klassik şeirin (M.V. Vidadinin) verdiyi tərifdir”.
“... nəsillərin Şuşa yaddaşında Azərbaycanın təkcə mədəniyyət yox, həm də çəngavərlik keçmişi”nin cəm olduğunu, “hətta dövlətlərarası yazışmada, diplomatik sənədlər”də belə şeir, ithaf, lətifə, taziyənə, siyasi həcv, pamflet kimi janrlardan istifadə olunduğunu qeyd edən Yaşar Qarayev, “Şuşanın füsunkar hüsnündən ilham alan” dünya səyyahlarının – alim, sənətkar və şairlərin fikirlərini xatırlatmış, Qarabağın xalq ozanları, aşıqlarından, XIX əsrin son rübündə Şuşada mövcud olan onlarla elm, sənət və ədəbiyyat yönümlü məclislərdən bəhs etmişdir. O, Qarabağın musiqi mühitini təmsil edən sənətkarlar olaraq Mir Mövsüm Nəvvab, Hacı Hüsü, Əbdül Baqi Zülalov və başqa nümayəndələri haqqında geniş məlumat vermişdir. Məqalənin yazıldığı zaman kontekstinə nəzər salsaq bu mövzunun “tarixi qatları”nda ilk dəfə bu qədər geniş, ətraflı bəhs olunduğunu, faktlarla ictimaiyyətə təqdim edildiyini müşahidə edirik. Eyni zamanda onun yazıldığı XX əsrin 90-cı illərində bu məlumatlar çoxlarına məlum deyildi. Artıq həmin mərhələdən başlayaraq bu mövzular aktuallaşır, illərlə adları “unudulmuş” Şərq mütəfəkkirləri haqqında əsərlər yaranır.
“Ədəbi Qarabağ” mövzusundan bəhs edən müəllif, Qarabağın “elmi pasportunu” yaratmış, tarixi faktlara, mənbələrə istinad edərək Qarabağın “bizim vahid etnik-estetik təfəkkürü şərtləndirən təbii-çoğrafi kontekstə həmişəlik, sabit üzvi tərkib hissəsi kimi daxil” olduğunu bildirmişdir.
XVIII əsrdə yeni milli şeir məktəbinin əsasının qoyulması (Vaqif, Qasım bəy Zakir, Baba bəy Şakir və b.), XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəli Şuşada fəaliyyət göstərən ziyalılıarımız, “Qarabağda yaradıcılıq təşkilatlarının ilk özəkləri” olaraq dəyərləndirilən şeir məclisləri, Qarabağ şeir məktəbinin “qadın şeir imzası ilə həmişə zəngin” olması, “XX əsrin əvvələrindən başlayaraq Qarabağın tarixinə münasibətdə özünü göstərən miqyaslı, müntəzəm, sistemli elmi marağın” ifadəsi olaraq dəyrləndirilən “Qarabağnamələr” xüsusi vurğulanmş, müasir mərhələni təmsil edilən ziyalılar da daxil olmaqla Qarabağ mühitinin xalqımızın mədəni –tarixi həyatında rolundan əhatəli şəkildə bəhs olunmuşdur.
Yalnız, son bölümdə ermənilərin azğın siyasətini ifşa edən ədib Azərbaycan mühacirətinin bu işdə, azğın düşmənlə mübarizədə böyük rol oynadığını vurğulayır. Göründüyü kimi, müraciətə “giriş” olaraq yazılmış əsas mətnin məqsədi – hansı amal ətrafında birləşməli olduğumuzu mühacirlərimizin diqqətinə bir daha çatdırmaqdan ibarət idi.
Müstəqllik illərinin əsas mövzularından olan Şuşa, Qarabağ mövzusu ilə bağlı təhlilə cəlb etdiyimiz bu məqaləni mövzu ilə bağlı proqram-məqalə olaraq dəyərləndirmək olar. “Ruhumuz zədələndi, qürurumuz, izzəti-nəfsimiz payimal oldu...”- deyə, Şuşanın xalqımız üçün hansı anlam kəsb etdiyini göstərən bu fikilər qələbəmizin qiymətini birə on artırır. Məqalə yaşadığımız, qalib gəldiyimiz ağrının, dramatizmin canlı təsviri ilə yadda qalır, zəfərə catmaq üçün hansı fiziki-mənəvi itkilərə qatlaşmalı olduğumuzu xatırladır. Ötən llərdə məqalə bizi Şuşaya səsləyirdisə, indiki oxunuşda Şuşa, Qarabağ ətrafında birləşmənin zəruriliyini aşılayır. Şuşa itkisinin daha çox ruhsal, mənəvi problem olaraq işıqlandırıldığı yazıda, tarixi diskursa yer verən, bədii ifadə vasitələrinə müraciət edən alim (bənzətmə, ritorik suallar və s.) problemin miqyası, xalqımız üçün ifadə etdiyi anlamı bütün ağırlığı və dolğunluğu ilə göstərə bilmişdir. Təhlillərdən görünür ki məqalədə təqdim olunan fikirlər Yaşar Qarayev konsepti - multikulturallıq, harmoniya və barış ideyalarını təbliğ edən bir alim baxışıdır. Bu məqalə bir alim, ədəbiyyatşünas və son nəticədə Böyük insan münasibətinin təzahürü olaraq qiymətlidir.
Uzun illərdən sonra yenidən Şuşada keçirilən Vaqif Poeziya günlərinə qatılan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Şuşada işğaldan əvvəl keçirilmiş Vaqif Poeziya günlərini xatırlayaraq belə söyləyib: "…təxminən 40 il bundan əvvəl, bax, bu yerdə atam durmuşdu, mən isə o tərəfdə durmuşdum. Şaxtalı-qarlı havada Vaqifin məqbərəsinin açılışı idi. Ondan sonra 1982-ci il iyulun 29-da atamla bərabər ikinci dəfə Şuşaya gəlmişdim. O vaxt Vaqif Poeziya Günləri keçirilirdi". O zaman atasının 59 yaşı olduğunu xatırlayan Ali Baş Komandan yaşananların rəmzi məna daşıdığına diqqət çəkir: "Bu gün mənim 59 yaşım var. Bəziləri hesab edə bilər ki, bu, təsadüfdür. Ancaq mən hesab edirəm ki, BURADA BÖYÜK RƏMZİ MƏNA VAR, TARİX TƏKRARLANIR. AZƏRBAYCAN TARİXİNİN QARA SƏHİFƏSİ ARTIQ ARXADA QALDI VƏ BİZ YENİDƏN NƏFƏS ALMAĞA BAŞLAMIŞIQ".
