Recently, Nigar Aslanova's monograph entitled "Problem of Historical Memory in Azerbaijani Prose of the Independence Period (1990-2010)" was published. Elnara Akimova, doctor of philological sciences, wrote a foreword to the book. We present the preface to the readers.
How is the issue of historical memory worked out in our prose, what does the image of Azerbaijan, the spirit of Azerbaijaniism look like? What is the trajectory of this image? As a model, this image is connected with the experience of what years, how does it contain national pride and modern life philosophy? At what levels are the attacks on historical memory during the Soviet Azerbaijan era, or its resistance and conservative image realized?
These are questions that require extensive and comparative analysis. These questions have not been answered in different periods of time, especially in the conditions of free speech and free thought created by the period of independence, we have not encountered many positions that explain from a more honest position. The services of Mehdi Huseyin, Ali Huseynzade, Masud Alioglu, Yavuz Akhundlu, Yashar Garayev, Elchin, Akif Huseynov, Nazif Kahramanli, Vilayat Guliyev, Badirkhan Ahmadov, Tehran Alishanoglu, Tayyar Salamoglu in the direction of conceptual understanding and systematic study of the topic in Azerbaijani criticism and literary studies are undeniable. Doctor of Philology Nigar Aslanova's monograph "Problem of Historical Memory in Azerbaijani Prose of the Independence Period" (1990-2010) is also of particular importance as a continuation of successful works in the field in terms of researching a topic important for our literature and national society, revealing its artistic and aesthetic merits.
As we know, this period is characterized by our historical achievement of independence and the difficulties brought by the Karabakh problem. As a period of transition, the concerns of the 1990s, the dramatic landscape of the post-Soviet period, require a thorough penetration of the process. The monograph written by Nigar Aslanova on "The problem of historical memory in Azerbaijani prose during the period of independence" provides coherent material in terms of opening and understanding both the era and the great spiritual, national-moral and artistic memory in the context of prose works.
Nigar Aslanova tries to give both the scientific-theoretical understanding of the problem of historical memory and its idea-aesthetic embodiment in the literary process in the chapter called "Scientific-theoretical understanding and idea-aesthetic perception of the problem of historical memory". The subject is investigated in the context of the world prose, not in the context of Soviet-era Azerbaijani prose. The historical trajectory goes step by step - to the Soviet era, then to the 20s-30s, then to the 60s-80s as a new prose phenomenon, and finally to the level of prose of the independence period. At each stage, the author expresses his attitude to historical novels and ideas related to them. In particular, the historical novels written by ideological order in the Soviet era, as well as historical novels evaluated from an ideological perspective, get their due character in the work, Mehdi Huseyn, Mirza Ibrahimov, Mammad Arif, Imamverdi Abilov, Gulu Khalilov, Masud Alioglu, Mammad Jafar Jafarov, Yashar Garayev, Elmaddin Alibayzade, Akif Thanks to the directions provided by Huseynli, Yavuz Akhundlu and other researchers, the problem of historical memory is brought back into modern circulation at the level of analysis of various prose samples.
Although the history of the idea of national statehood in our country does not go that far, the aspects of the formation of national self-consciousness that condition the ideas of national statehood and independence are based on artistic thinking. In other words, national and ethnic self-consciousness is formed first in artistic and then in socio-political thinking. In the chapter of the book called "Epic embodiment of historical memory in literary prose", in the epic embodiment of historical memory, the investigation of social realities, national ideals and people's destiny at the level of historical memory is highlighted as the main issues. It turns out that even in the most difficult times, prose tried to wake up the national memory by shaking the national memory with its inertia, and protested against the integration of foreign elements and elements into our national psychology: has always demonstrated attachment to historical memory and roots, and gave ample space to the description of national ideas. As N. Jafarov emphasized: "The Azerbaijani people, who are among the nations most exposed to various pressures and interventions, have lost their territorial integrity and political unity, but they have never lost the integrity of their historical thinking. did not lose. And it is the integrity of this national historical thinking that the people have always remained loyal to their national ideals and created and developed the ideology of Azerbaijaniism as their scientific-theoretical conclusion.
Monoqrafiyanın "Bədii nəsrdə tarixi yaddaşin müasirliklə vəhdəti" adlanan üçüncü bölməsində Nigar Aslanova milli yaddaşın təsvirində tarixiliklə müasirliyin inikası kimi məsələlərə toxunmaqla bahəm, nəsrimizdə tarixi yaddaş məsələsini postmodernizm kontekstində şərh etməyə nail olur. Yeni cəmiyyətdə milli insanın mövqeyi necə görünür, o yenədəmi cəmiyyət üçün "artıq adam"dır, yoxsa ictimai və mədəni inkişaf onun yaşam tərzi, düşüncə hüdudu qarşısında güzəşt edir, onun ənənə və mühafizəkarlıq meyarlarının cəmiyyətdə dayanıqlılığına çaba göstərir. Bəs əvəzində nə təklif edir? Günbəgün dəyişən və milli keyfiyyətlərindən uzaqlaşan cəmiyyətin bu günə ötürəsi dəyəri, zəmanə qəhrəmanı kimdir, necə olmalıdır? Nigar Aslanova müstəqillik illərində meydana çıxan nəsr əsərlərində bu suallara daha geniş kontekstdə cavab axtarır. Tarixi bütövlüyümüz və ona aid nə varsa - soy adımız, ana dilimiz, baba yazımız, təbiətimiz, etnoqrafik zənginliyimiz, bir sözlə maddi və mənəvi keçmişimiz bu təhlillərdə bədii təcəssümün predmetinə çevrilir: "Xalqın mənşəyi, tarixi, məişəti, mədəniyyəti ilə bağlı olan milli dəyərlərin araşdırılması, yeni baxış müstəvisinə gətirilməsi və fərqli yanaşmalar daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Milli tarixin təhrif olunmadan çatdırılması xalqın sonrakı sosial-mənəvi həyatına da təsirsiz ötüşmür, çünki tarix həm də xalqların taleyidir, yəni yaşadığımız ömrümüzdür, keçmişimizdir".
Tarix yalnız gerçəkləri, faktları ilə yanaşı, bir də yazıçı təxəyyülünün potensialında yeni yozum və şərh qazananda keçmişin dərinliyi ilə açılmasına, qavranılmasına yardımçı ola bilir. Müstəqillik dövrü nəsrində tarixi yaddaş məsələsinin önə çəkilməsində tarixi mövzunun hər iki konteksti qabarıq görünür. Müəllif 1990-2010-cu illərdə ərsəyə gələn romanları təhlil edərkən - cəmiyyət, mənəviyyat, məişət, psixoloji durum mənasında - elə bir məqam qalmır ki, tarixi yaddaşın lokal təzahürlərinə qədər enərək problemi incələməkdən yan keçsin.
Kitab İsmayıl Şıxlı, İsa Hüseynov, Çingiz Hüseynov, Sabir Əhmədov, Sabir Azəri, Anar, Elçin, Mövlud Süleymanlı, Arif Abdullazadə, Kamal Abdulla, Sabir Rüstəmxanlı, Məmməd Oruc, Nəriman Əbdülrəhmanlı, Aslan Quliyev, Azad Qaradərəli, Hüseynbala Mirələmov, Ağarəhim Rəhimov, Həmid Herisçi, Firuz Mustafa, Elçin Hüseynbəylinin romanları əsasında tarixi-müqayisəli müstəvidə təhlilə geniş imkanlar yaradır. Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi yaddaş probleminin qoyuluş ənənəsini, keçmişə retrospektiv baxışın bədii-estetik mahiyyətini müəyyən etməklə yanaşı, mövzunun yeni minillikdə funksionallığını və təzahür formalarını izləmək monoqrafiyanın ən dəyərli elmi məziyyəti sayıla bilər.
Nigar Aslanovanın monoqrafiyası elmi-nəzəri səviyyəsi, mütaliə genişliyi, faktoloji zənginliyi ilə seçilir. Müəllif müstəqillik dövrü nəsrinin demək olar ki, bütöv mənzərəsini canlandırmağa müvəffəq olur, yazılan əksər bədii nümunələri təhlil müstəvisinə çəkir. Bundan əlavə, bir çox məsələlərə sərgilədiyi yeni baxış mövzunun araşdırılmasında uğurlu rakurs kimi diqqəti cəlb edir. Məsələn, müstəqillik illərində repressiya mövzusunu, eləcə də İkinci Dünya müharibəsindən sonra azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunması faktlarını bədii təcəssümün predmetinə çevrirən nəsr əsərlərinin təhlili burada estetik səciyyəsini tapır. Müstəqillik dövrü Azərbaycan nəsrinin sovet dövrü nəsri ilə tarixi-müqayisəli müstəvidə təhlil olunması, mövcud tədqiqatların elmi-nəzəri səpkidə araşdırmaya cəlb olunması da "Müstəqillik dövrü Azərbaycan nəsrində tarixi yaddaş problemi (1990-2010)" kitabının yenilikləri sırasında qeyd oluna bilər.
Bu monoqrafiyadan əxz olunan daha önəmli bir məqam var. Ulusu sevmək fənni, vətən sevdası, yurd sevgisi, millət aşinalığı, torpaq üçün can nisar etməyin əməl və ömür göstəricisinə çevrilməsi. Biz tarixi proseslərin axarını, milli aqibətimizi dəyişən bir Vətən müharibəsinin, Qarabağ savaşının içindən keçdik. Müharibə elə güclü bir təkandır ki, yeni keyfiyyətlər doğurmaya bilməz. Ədəbiyyatımıza bir çox yeni tip və obrazların gələcəyi, özləri ilə bərabər yeni süjet, mühit, dil xüsusiyyətləri və nəhayət, mədəniyyət gətirəcəyi şübhəsizdir. Biz artıq məğlub deyil, qalib ölkənin qələm adamlarıyıqsa bu əzm duyğusunun müəlliflərə ayrı bir impuls verəcəyi qaçılmaz faktdır. Bununla bərabər, qazanılan Zəfər ədəbiyyatın üzərinə böyük missiya qoyur. Yaddaşı hifz eləmək, gələcək nəslə dünənli bir yaddaş miras buraxmaq! Çünki məlum gerçəklikdir, milli yaddaşdan məhrum xalq ictimai əxlaq, etnik mentalitet böhranı yaşadığı kimi, bu yaddaşı hifz eləməyən ədəbiyyat da öz varlığını, mental dəyərlərini təhlükəyə atmış olur. Bunların heç birinin baş verməməsi üçün ədəbiyyat da, xalq da milli kimliyinin, keçmişinin, dəyərlərinin keşiyində ayıq-sayıq dayanmalı, həm də bu yolu bir-birinə stimul verərək qət etməlidirlər. Əks təqdirdə, ədəbiyyatın mankurdluğu elə millətin mankurdluğuna çevrilər. Tarixin ibrəti və dərsləri bunu diqtə edir. Nigar Aslanovanın kitabı da bu mənada, milli təəssübkeşliklə yazılmış yaddaş mətnidir.
Ədəbiyyat qəzeti. - 2023. - 07 fevral.
