Əli Şamildən mesaj var...
Azərbaycan və Türkiyə ziyalılarının səmimi, sadiq dostu, görkəmli tədqiqatçı Əli Şamillə ünsiyyətimiz daha çox fikir, informasiya mübadiləsi səpkili olur. O, nəzərimi, xüsusən, işıqlı düşüncələri, opponentləri ilə polemikada ciddi, prinsipial mövqeyi, ətrafına qarşı diqqətli, həssas, qayğıkeş münasibəti ilə çəkib. Neçə illər bundan əvvəl “Gültəkin” imzası ilə bağlı mənə ünvanladığı bir sorğusu indiki kimi yadımdadır: “Abid bəy, Siz yazılarınızda bu imzanın Əmin Abidə məxsusluğunu yazmısınız. Amma nəyə əsasən bu qənaətdə olduğunuzu, hansı mənbəyə istinad etdiyinizi göstərməmisiniz. Mümkündürmü, bu məsələ ilə bağlı bir qədər ətraflı məlumat verəsiniz”. Bu minvalla söhbətimiz davam edirdi... Əli Şamilin Türk dünyası, o cümlədən və xüsusi ilə Cənubi Azərbaycanla bağlı paylaşımlarını da məmnuniyyətlə və mütəmadi izləyirəm...
Bu günlərdə Əli Şamildən daha bir mesaj aldım. O, rəhmətlik Ramiz Əsgərin bacısı Nailə Əsgərli ilə birlikdə Ramiz Əsgər haqqında doğmalarının, dostlarının, keçmiş iş yoldaşlarının xatirələrindən ibarət bir toplu hazırlamaq niyyətində olduqlarını bildirdi. Əli Şamilin mesajı təsadüfi deyildi. İstedadlı həmkarım Ramiz Əsgərlə uzun müddət bir yerdə çalışmış, sıx dostluq münasibətlərimiz olmuşdu...
Təməl tələbəlikdəndir
Ötən əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) Jurnalistika fakültəsi bir çox cəhətləri ilə fərqlənirdi. Universitetin İstiqlaliyyət küçəsindəki korpusunda bizdən başqa məhdud sayda tələbələri olan Şərqşünaslıq, Hüquq fakültələrinin tələbələrinin az qala hamısı bir-birini tanıyırdı. Mətbuatla sıx bağlılığına görə isə Jurnalistika fakültəsinin, demək olar ki, I kursdan V kursa kimi bütün tələbələri hər gün dəhlizdə, xüsusi ilə divar qəzetinin önündə görüşür, yaradıcılıq söhbətləri edir, redaksiyalarla əməkdaşlıq və əlaqələri barədə bir-birini məlumatlandırırdı.
Orta məktəbi qızıl medalla bitirən R.Əsgər 1972-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsinə daxil olmuş, 1975-ci ildən M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində təhsilini davam etdirmiş, 1978-ci ildə həmin məktəbi uğurla bitirmişdi. Ramiz Bakıda olduğu kimi, Moskvada da təhsil aldığı illərdə Jurnalistika fakültəsinin tələbələri ilə sıx dostluq münasibətində olmuş, daim köhnə dostları ilə əlaqə saxlamışdı. Bizim kursdan (biz R.Əsgərdən bir il sonra Jurnalistika fakültəsinə qəbul olmuşduq) o, daha çox Müzəffər Maşayev, Qafar Çaxmaqlı ilə görüşür, dərdləşirdi. Mənim R.Əsgərlə sıx ünsiyyətim onun Azərbaycan radiosunda çalışdığı 1978-ci ildə başladı. Tanınmış diktor Qara Tağızadə bizə, səhv etmirəmsə, radio dilindən seminar aparırdı. Digər müəllimlərimiz kimi o da, demək olar ki, hər görüşdə bizi redaksiyalarla, o cümlədən radio ilə əməkdaşlığa dəvət edirdi. Unudulmaz Qara müəllim deyirdi: “Siz indi özünüzü, öz imzanızı təsdiq etməlisiniz. Digər tərəfdən də yaxşı qonarar alarsınız. Ailəyə maddi yardım etmiş olarsınız”. Onun sözlərində böyük həqiqət vardı. Mən yuxarı kursda oxuyarkən Nəsir İmanquliyevin redaktor olduğu “Bakı” axşam qəzeti ilə sıx əməkdaşlıq edirdim. Hər ay azı 30 (!) manat qonorar alırdım. Günlərin birində bir neçə xəbərlə radioya da yolumu saldım. Qara Tağızadə ilə görüşdüm. O, xəbərlərlə tanış oldu, bəyəndiyini dedi. Radionun “Xəbərlər” redaksiyasından çıxanda R.Əsgərlə üz-üzə gəldim. Bir-birimizdən hal-əhval tutduq, həyətdəki çayxanada xeyli söhbət etdik. Məni radionun xarici dillər redaksiyası ilə də əməkdaşlığa dəvət etdi: “Bizim redaksiya bir qədər fərqlidir, yəni hər kəslə əməkdaşlığa yol verilmir. Adil müəllimlə - o da bir az çətin adamdır (türk redaksiyasının müdiri Adil Əfəndiyevi nəzərdə tuturdu), danışım, razılığını alım, əlaqə saxlayaq, bizim verilişlərimiz çox maraqlı olur”. Ayrılanda kimdənsə ehtiyatlanırmış kimi sağa-sola boylanıb qoltuğundan bir rəngli qəzet çıxardı: “Evdə baxarsan, qəzetdir”, - dedi. Mən marağımı gizlətmədim: “Rənglidir, adı nədir?” R.Əsgər “rənglidir” sözümü təbəssümlə qarşıladı: “Hə, rənglidir, evdə baxarsan”. Ayrıldıq. Səbrim çatmadı, radiodan çıxıb, Kirov (Allah xalqımızın bütün düşmənlərinə lənət eləsin!) parkına (Şəhidlər xiyabanıdır. Allah bütün şəhidlərimizə rəhmət eləsin!) gəldim, dalda bir yerə çəkilib qəzeti açdım. Türkiyənin “Hürriyyət” qəzeti idi (sonralar 1990-cı illərdə R.Əsgər “Hürriyyət” qəzetinin Azərbaycan üzrə müxbiri işləmişdi). Qəzetin bütün materiallarını az qala birnəfəsə oxudum. Bundan sonra R.Əsgərlə sıx-sıx görüşməyə başladım...
Nəbi Xəzri ilə bir görüş
Universiteti bitirdikdən sonra “Bakı” axşam qəzeti və digər mətbu orqanlarla sıx əməkdaşlıq etsəm də, əsas iş yerim “Bakelektrikməişətcihaz” İstehsal Birliyinin “Texniki tərəqqi uğrunda” çoxtirajlı qəzeti idi. Qəzetə “Bakı” axşam qəzetinin sabiq şöbə müdiri Şaban Şabanov redaktorluq edirdi. Köhnə iş yerindən məni tanıdığı üçün onunla işləməyə dəvət etmişdi. Çox səriştəli qəzetçi, öz işinin peşəkarı idi. Qəzetin məsul katibliyini mənə həvalə etmişdi. Həftədə bir dəfə çıxan qəzet “Azərbaycan” nəşriyyatında buraxılırdı. Mən də qəzet çap olunan günlər nəşriyyata gedər, tərtibat, korrektura işləri ilə məşğul olurdum. İndiki ilə müqayisədə qəzetlər primitiv üsullarla, uzun və yorucu prosesdən sonra ərsəyə gəlirdi: tökmə sexində qurğuşundan müxtəlif şriftlər yığılır, sonra qonşu sexdə metrampajlar müxtəlif dəzgahlarda fərqli formatlarda qəzetləri tərtib edir, daha sonra otdisk (surət) çıxardır, korrekturaya verirdilər. Orfoqrafik qüsurlar olduqda həmin hissə yenidən tökmə sexinə qaytarılır, şrift yenidən tökülürdü... Qonşu dəzgahda metrampaj Səfurə xanım “Vətənin səsi” adlı bir qəzeti yığır, hərdən əsəbiləşərək “Bu Rafiq müəllim (Azərbaycanın Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin orqanı “Vətənin səsi” qəzetinin baş redaktoru) hara getdi, indi bu şəkli necə, hansı ölçüdə verim, mətnini hansı şriftlə yığdırım (dediyimiz kimi, mətn şriftləri qurğuşunla başqa sexdə tökülürdü - A.T.), gün axşam olur, iş vaxtım qurtarır”, - deyə dodaqaltı gileylənirdi. Mən ona: “Səfurə xanım, niyə əsəbiləşirsiniz, deyin, kömək edim”, - deyəndə o, bir qədər duruxdu. Sonra “Axı, bu gizli qəzetdir, kənar adam oxuya bilməz, icazə vermirlər”, - deyəndə marağım birə-on artdı. “Heç nə olmaz, Rafiq müəllim heç nə deməz, o gec gələcək, İsmayıl müəllimin (“Bakı” axşam qəzetinin məsul katibi İsmayıl Tağızadə - Üzeyir Hacıbəylinin qohumu) yanındadır. Deyin, nə lazımdırsa, köməklik edim”, - deyib dəzgaha yaxınlaşdım. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, deyim ki, tərtibat işini mükəmməl bildiyim üçün qısa müddətdə bütün materaialları yerbəyer etdik. “Otdisk” (surətini) çıxardıb korrektura da etdim. Qəzet çapa tam hazır vəziyyətə gətirildi. Bu arada Rafiq müəllim təngnəfəs, qızarmış vəziyyətdə özünü çatdırdı, Səfurə xanımı qabaqlamaq üçün: “Yuxarı-aşağı qaçmaqdan həlak oldum, tək qəzet buraxmaq olar?”, - deyə şikayətlənmək istəyirdi ki, Səfurə xanım qəzetin surətini ona uzatdı: “Rafiq müəllim, buyurun, çapa imzalayın, qəzet hazırdır”. R.Həşimov gözlərinə inanmadı, sevincdən Səfurə xanımı qucaqladı. Səfurə xanım məni göstərərək “Ona sağ ol, düşür”, - dedi. Rafiq müəllim: “Axı bu qəzeti kənar adam oxuya bilməz” - demək istəyirdi ki, Səfurə xanım onun sözünü kəsdi: “Nə etməliydim, səhərə kimi Sizi gözləməliydim?” Rafiq müəllim mənə yaxınlaşdı, təşəkkür etdi. Sonrakı həftələrdə də eyni hadisə baş verdi. Mən artıq qəzetin qeyri-rəsmi işçisi kimi fəaliyyət göstərirdim. Bundan xəbər tutan Şaban müəllim dedi: “Rafiqə de, Nəbi Xəzri səni işə götürsün. Ora yaxşı yerdir”. Xırdalamaq istəmədiyim çox mətləblər var, bu xəmir çox su apardı, sonda Rafiq Həşimov Nəbi Xəzridən qəzetdə yarımştat korrektor kimi çalışmağıma razılıq aldı. Bir gün R.Həşimov mənə dedi: “Hazırlaş, bu gün Nəbi müəllim səni qəbul edəcək”. Sonra o, özünəməxsus şəkildə məni təlimatlandırdı. Axşamüstü Azərbaycanın Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinə (indiki Fransa səfirliyinin yerləşdiyi bina) getdim. Qəbul otağında Ramiz Əsgərlə rastlaşdım. Ramiz məni görcək sevincini gizlətmədi: “Ayə, xeyirdimi?” Mən qısaca məlumat verdim. Sonra məlum oldu ki, Nəbi Xəzri R.Əsgəri Cəmiyyətin Azərbaycan, türk, ərəb, fars, ingilis, fransız və alman dillərində buraxdığı “Azərbaycan bu gün” adlı jurnalına işə götürmək üçün qəbula dəvət edib. Nəbi Xəzri bizi birlikdə qəbul etdi. O, əvvəlcə idarənin çox ciddi, intizamlı, nüfuzlu, daim diqqət mərkəzində olan bir təşkilat olduğunu söylədi, sonra bizə suallar verdi, ümid etdiyini bildirdi ki, göstərilən etimadı doğruldacağıq. R.Əsgər jurnala baş redaktor, mən qəzetə yarımştat korrektor təyin olundum...
* * *
General Dubinyaka "sürpriz"
Ramiz Əsgər cəsarətli jurnalist idi. Sovet qoşunlarının təpədən dırnağa qədər silahlanmış əsgərlərlə, ağır texnika ilə Bakıya təcavüz etdiyi 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən dəhşətli gecəni yaxşı xatırlayıram. R.Əsgər gülləbaran altında peşə vəzifəsini yerinə yetirir, "Azadlıq" radiosuna reportajlar hazırlayırdı. Səhər açılanda isə "Vətən" Cəmiyyətindəki teleks vasitəsilə xarici KİV-lərə, xüsusən Türkiyə mətbuatına materiallar ötürürdü. Bakı komendantı general Dubinyak şəhərdə komendant saatı tətbiq etdiyindən həmişəki qaydada qəzet buraxmaq, şəkil çəkmək və s. qadağan olunmuşdu. Sovet əsgərlərinin qətlə yetirdiyi uşaq və qadınların meyitlərin fotolarının qəzetdə verilməsi, onlar barədə materialların dərc edilməsi qəti qadağan edilmişdi. "Azərbaycan" nəşriyyatında general Jukovun rəhbərliyi ilə hərbi senzura yaradılmışdı. Jukov beşinci mərtəbədə yerləşən nəşriyyat direktorunun kabinetini zəbt etmişdi. O, məqalələri bir-bir tərcümə etdirir, oxuyur, yalnız üzərinə "çapına icazə verilir" yazıb imza-möhür qoyduqdan sonra qəzeti nəşr etmək olardı. Ona bizim yerli "Qlavlit" əməkdaşları da yardım edirdilər. Həmin əməkdaşların çoxu Jukova, hərbi senzuranın digər əməkdaşlarına nifrət etsələr də, bu hissi güclə boğur, gizlədirdilər. Onlardan Allahverdi adlı "Qlavlit" əməkdaşının fədakarlığı yaxşı yadımdadır. O, Qanlı Yanvarla bağlı materialların qəzetdə dərc olunması üçün canfəşanlıq edirdi.
20 Yanvar qırğınına dair tükürpədici nömrəni çapa hazırladıq, qətl edilmiş əliyalın mülki Bakı sakinləri, o cümlədən uşaq, qadın fotoları səhifələrdə əks olunmuşdu. Biz başqa materialları hazırlayıb, senzuradan keçirdik, lakin mətbəəyə 20 Yanvar faciəsini əks etdirən materialları göndərdik. Ertəsi gün ağılarla müşayiət edilən fotolar, bir də Mehmet Akif Ərsoyun "Şəhidlər üçün" adlı məşhur şeiri dərc olunmuş qəzet bütün şəhəri "silkələdi", bu, hərbi senzuraya sərt zərbə oldu. Televiziya, radio və qəzetdən məhrum olunmuş oxucular qəzeti əl-əl gəzirdi. Xalq yazıçısı Elçin general Dubinyakın axtardığı qəzetin əməkdaşlarına bir neçə günlüyə işə gəlməməyi, gizlənməyi tapşırmışdı. Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, istedadlı həmkarımız, mahir redaktor Məzahir Süleymanzadənin redaktor olduğu "Səhər" qəzeti də bütün yasaqlara baxmayaraq, şəhidlərin xatirəsinə həsr olunmuş xüsusi nömrə buraxmışdı. Bu hadisədən bir neçə gün sonra redaksiya yenə eyni cəsarətlə işini davam etdirməyə başladı...
Allah sənə rəhmət eləsin, Mirzə Cəlil!
Hərbi senzura öz aləmində idi, sanki sayıqlığını, nəzarəti artırmış, materialları daha ciddi oxumağa başlamışdı. Onlar yazıları oxuyub icazə verməklə kifayətlənmir, mətbəədə çarçap prosesinə də nəzarət edirdi. Bu şəraitdə dövrün ruhuna, oxucunu istəyinə uyğun materiallar hazırlamaq və çap etməklə bağlı redaksiyada fikir mübadiləsi gedirdi. Qəfildən Ramiz Əsgər dilləndi: "Mirzə Cəlil "Ölülər" pyesinin proloqunda "Müfəttiş" əsərini nəzərdə tutub yazmışdı ki, "Allah sənə rəhmət eləsin, Qoqol". İndi biz də deyəcəyik ki, Allah sənə rəhmət eləsin, Mirzə Cəlil". Sonra o, fikrini izah etdi: "İşğalı ifadə və ifşa edən, ən kəskin şəkildə, ən sərt sözlərlə əks etdirən yazılar hazırlamağa davam edəcəyik. "Molla Nəsrəddin" jurnalı çar senzurasının yasaq etdiyi materialların yerini boş qoyurdu. Biz də o taktika ilə hərəkət edəcək, hərbi senzurasın çapına icazə vermədiyi yazıların yerini boş buraxacağıq, yol vermədiyi abzasların əvəzinə qayçı şəkli qoyacağıq. Elə də etdik. Senzura aradan götürülənədək qəzet bu şəkildə nəşr olunmağa başladı...
"Mövsüm, sən yaz, qalanı bizlikdir..."
Qəzet letuçkalarının birində "Vətən" Cəmiyyətinin sədri Elçin dedi: "Ölkədə böyük tarixi proseslər gedir. Milli azadlıq hərəkatı gündən-günə genişlənir. Bu şəraitdə xalq bir ideyaya xidmət etmək üçün qüvvəsini birləşdirməlidir. Ölkəmizin ərazi bütövlüyünün qorunması istiqamətində xalqımızın əzmi, iradəsi qırılmazdır. Eyni zamanda respublikanın suverenliyi, azadlığı üçün ideoloji zəmin də olmalıdır. Şükürlər olsun ki, bizim bu sarıdan bəxtimiz gətirib və Şərqdə ilk müstəqil dövləti- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini qurmuşuq. Qəzet bu şanlı tarixi əks etdirən yazıları, Cümhuriyyət liderləri, onların həyatı, fəaliyyəti, dövlətin simvolları barədə yazıları müntəzəm dərc etməli, milləti maarifləndirməlidir. Siz ehtiyat etməyin, Mərkəzi Komitədən gələcək təzyiqlərin qarşısını mən alacağam".
Bu söhbətdən sonra "Odlar yurdu" üçün əvvəllər "Azərbaycan sərkərdələri" rubrikası ilə generallarımız haqqında materiallar hazırlayan Mövsüm Əliyev "Bu barədə ilk dəfə" rubrikası ilə yeni yazılara start verdi. Onun Cümhuriyyət qurucularına dair ilk yazısı Azərbaycanın görkəmli siyasi xadimi, xalqımızın diplomatiya tarixində müstəsna xidmətləri olmuş Əlimərdan bəy Ələkbər oğlu Topçubaşova həsr edilmişdi. Sonra digər Cumhuriyyət xadimləri barədə materiallar dərc olunmağa başladı. Mövsüm Əliyev növbəti yazını redaksiyaya təqdim edəndə R.Əsgər: "Bunlar yaxşıdır. Bəs Cümhuriyyətin lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə haqqında yazı nə vaxt olacaq?", - deyə soruşdu. M.Əliyev özünəməxsus diksiya ilə: "Tez deyil? Məncə, bir az keçsin, görək kommunist məmurların reaksiyası necə olur? Sonra bunları da qoymazlar". R.Əsgər qətiyyətlə: "Yox, Mövsüm, sən ləngitmə, yaz, qorxma, qalanı bizlikdir", - dedi. Çox çəkmədi ki, 1988-ci ilin sentyabr ayında Sovet hakimiyyətinin vaxtı ilə "vətən xaini", "millət düşməni" kimi damğaladığı M.Ə.Rəsulzadə haqqında qəzetin bir səhifəsi həcmində məqalə dərc olundu. Düz iki il sonra, 1990-cı ilin sentyabrında, müstəqilliyimizin elan olunması ərəfəsində R.Əsgərin tərcüməsində M.Ə.Rəsulzadənin "Bir türk milliyyətçisinin Stalinlə ixtilal xatirələri" əsərinin qəzetdə hissə-hissə verilməsinə başlandı.
Xəlil Rza Ulutürk və "Sumqayıt dastanı"
Bir gün azadlıq nəğməkarı, istiqlal carçısı Xəlil Rza Ulutürk çox vaxt özü ilə gəzdirdiyi məşhur çantası ilə həyəcanla redaksiyaya daxil oldu. Üzünü R.Əsgərə tutdu: "Sumqayıt qırğınına aid bir poema yazmışam, sovetin simasını, erməni hiyləsini, vəhşiliyini ifşa edən bir əsərdir. Hansı redaksiyaya getdimsə, hamısı "pəh-pəh" deyib bəyəndilər, amma çap etməyə çəkindilər, qorxdular. Böyük dostum Elçinə dedim. O, qəbul etdi. Buyurun, bu, "Sumqayıt dastanı"dır".
Kiçikhəcmli poema 1988-ci ilin fevralında Sumqayıt şəhərində ermənilər tərəfindən törədilmiş təxribat xarakterli qırğını, sovet milli siyasətin, qaniçən sovet əsgərinin simasını bütün çılpaqlığı ilə açıb göstərir, ifşa edir. Burada şair tariximizə nəzər salır, faciənin kökünü araşdırır. Xəlil Rzanın sovet əsgərinə nifrəti hüdudsuzdur, o, öz haqqını müdafiəyə qalxan əliyalın gənclərimizin üzərinə tank sürən, onları qanına qəltan edən sovet əsgərini hiddətlə lənətləyir.
Ramiz Əsgər əvvəlcə astadan, sonra bəzi misraları təkrar-təkrar ucadan oxudu:
"Kəbinsiz gəlin kimi
veriləndə Xankəndi,
Zəlzələlər nəhri tək
Sumqayıt silkələndi!
Tankçı, əlin qurusun!
Tankçı, dilin qurusun!
Tankçı, belin qurusun!
Söylə hansı üzlə sən,
Belə xalqın üstünə
öz tankını sürürsən?!"
Xəlil Rza R.Əsgərin münasibətindən təsirlənmiş, coşmuşdu, o, son dövrlərdə yazdığı bir neçə şeiri özünəməxsus tərzdə ifa etdi. Ramiz poemanın ən qısa vaxtda veriləcəyini bildirdi və əsər şairin kəskin şəkildə yazılmış ön sözü ilə qəzetin 1990-cı ildə çıxan son nömrəsində dərc olundu.
Yazmaqla bitməyən ömür dəyərli şair, tərcüməçi, publisist, ədəbiyyatşünas, pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor R.Əsgəri əcəl aramızdan vaxtsız apardı. Onun yarımçıq qalan arzuları, hələ həyata keçirmədiyi planları vardı. Hələ neçə-neçə türk diyarlarını gəzməyi, yeni-yeni əsərlər yazmağı düşünür, az qala sayını itirdiyi elmi əsərlərinin siyahısını artırmaq həvəsi ilə yaşayırdı. Sən saydığını say... Ürək bu iş rejiminə dözmədi. Ondan geriyə böyük miras, zəngin irs qaldı. Türkçülüyün təbliğinə xidmət edən, türkologiyanın inkişafına, yeni istiqamətlər və mövzular üzrə axtarışlarına təkan verən "Qutadğu bilig", "M.K.Atatürk TBMM-nin banisidir", "Mahmud Kaşğari və onun "Divanü lüğat-it-türk" əsəri", "Mahmud Kaşğarinin 1000 illik yubileyinə 1000 biblioqrafik göstərici", "Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri üzrə biblioqrafik və qrammatik göstərici", "Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərinin tədrisi", "Türk xalqları ədəbiyyatı oçerkləri" və sair kimi sanballı elmi-tədqiqat əsərləri, çox sayda tərcümələri milli sərvətimizdir.
Ramiz Əsgərin ömrü cismən bitdi, lakin əmanət qoyduğu irsi ilə əbədiyaşarlılıq haqqı qazandı. Onun həyat yolu haqqında yazılmaqla bitməyən bir mövzudur.
Ruhu şad olsun!
19.06.2025
