Digər xəbərlər

Azərbaycan Milli Elmlər Akade­miyası xalqın ümumi zəkasını, ağ­lını birləşdirən böyük bir sərvətdir. ...Elmlər Akademiyasının yaranma­sı Azərbaycanın çoxəsrlik tarixində mühüm bir hadisədir.

Heydər ƏLİYEV,

Ümummilli lider

I məqalə

“Elmi yaddaş” anlayışı

Ümumiyyətlə, “elmi yaddaş” anlayışı­nı Pyer Noranın daxil etdiyi “yaddaş mə­kanı” anlayışının tərkib hissəsi kimi qə­bul edirik. Fransa tarixşünaslığının canlı əfsanələrindən olan Pyer Nora “yaddaş məkanı” dedikdə toplumun tarixində xüsusi mədəni rol oynayan məkanları, böyük şəxsiyyətlərin, o cümlədən elm adamlarının fəaliyyətlərinin yaddaşda qalması üsulunu nəzərdə tuturdu. 

Bu baxımdan hər bir xalqın mədəni, incəsənət, elmi, tarixi, siyasi və digər yaddaş yerləri (və ya məkanları mövcud olur). Bu, konkret xalqın keçdiyi tarixi tə­kamül yolu ilə bağlıdır. Daha əhəmiyyət­lisi odur ki, “yaddaş məkanları” tarixin sı­nağından keçərək, kollektiv şüurda yerini tutmalıdır. Burada həm xalqın öz tarixinə, həm də özünə münasibəti sintez halında özünü göstərir. Xalqın zəkası “yaddaş məkanları”nı müəyyənləşdirir və onlara uyğun olaraq, inkişaf və tərəqqi yolunu seçir.

Aydındır ki, xalqın hansı dəyərləri ta­rixinin, elminin və mədəniyyətinin yaddaşı kimi görmək istəməsindən çox məqamlar asılıdır. AMEA-nın müasir mərhələdə va­cibliyi baxımından bunun böyük əhəmiy­yəti vardır. Bu məsələyə daha geniş ay­dınlıq gətirmək üçün Azərbaycanda elmi ənənənin nə dərəcədə “yaddaş məkanı” olaraq cəmiyətdə və dövlət quruculuğun­da yer aldığına baxaq. 

Azərbaycanda intellektin fəzilətliliyi və yaddaş

Ulu öndər Heydər Əliyev məsələ­nin bu aspekti ilə bağlı dahiyanə fikirlər söyləmişdir. Ümummilli liderin çox say­da fikirlərindən görünür ki, Azərbaycan xalqı daim zəkaya, elmə və təhsilə böyük önəm vermişdir. Azərbaycanda elm və təhsil adamlarına həmişə diqqət çox ol­muşdur, onların el arasında nüfuzu yük­səlmişdir.

Ulu öndər öyrədirdi ki, azərbaycan­lılar həmişə elmi cəmiyyətin ali dəyəri hesab etmişlər, ən qədim zamanlardan başlayaraq, elmi yüksək qiymətləndir­mişlər: “Azərbaycan xalqı yüksək elmə, biliyə, savada malik olan xalqdır”. “Hansı iqtisadiyyat olursa-olsun, elm inkişaf et­məlidir”. “Azərbaycan xalqı inkişaf etmiş xalqdır. Azərbaycan xalqı öz köklərinə görə zehni inkişaf etmiş xalqdır. Biliyə, inkişafa həmişə diqqət vermiş və bu yolla getmiş xalqdır.”

Ulu öndərin Azərbaycan xalqı və döv­ləti üçün elmin yüksək dərəcədə vacib olduğunu konkret ifadə edən bu fikirləri tədqiqatlar üçün mayak rolunu oynamalı­dır. Çünki burada həm tarixi həqiqət var­dır, həm də bu həqiqətin adekvat dərki üçün çox əhəmiyyətli tövisyələr mövcud­dur. 

Heydər Əliyev, bütövlükdə, Azərbay­can xalqının tarixi təşəkkülünün elmi tərəfinə diqqət yetirməyi tövsiyə edir. Deyir ki, bu xalq kökündən ziyalıdır, qə­dimdən ziyalılıq onun tarixi təkamülündə aparıcı yer tutmuşdur. Bu, böyük tezisdir, həm də səsləyişdir, anlatmaqdır. Ulu ön­dər anladır ki, qədimdən Azərbaycanın müxtəlif sivilizasiyaların və mədəniyyət­lərin kəsişmə məkanı olması, onu mə­dəniyyətinə, həyat tərzinə və düşüncə üsuluna o dərəcədə hopmuşdur ki, bü­tövlükdə, cəmiyyət elmi dünyagörüşü ilə formalaşmışdır. Burada, təbii ki, dinin tə­siri inkar edilmir. Əksinə, dinin də rolunu elmi müəyyənləşdirməyə bir dəvət hiss olunur. 

Digər məqam ondan ibarətdir ki, Azərbaycan xalqı inkişafı naminə daim elmə maraq göstərmişdir. Bunun üçün də azərbaycanlı təfəkkürü elmi-mədəni aspektdə başqa biliklərə həmişə açıq ol­muşdur. Təfəkkürün açıqlığı müasir filo­soflar tərəfindən intellektin fəzilətliliyinin əsas göstəricilərindəın biri kimi təqdim edilir. Deməli, qədimdən azərbaycanlı­ların təfəkkürləri fəzilətli olmuş, özündə mənəvi-əxlaqi fəzilətlə intellektual fəziləti sintez etmişdir. Bu məsələnin fəlsəfi əhə­miyyəti çox böyükdür və xüsusi araşdırıl­malıdır. Onu vurğulayaq ki, azərbaycanlı təfəkkürünün fəzilətliliyi Ulu öndərin ifadə etdiyi fikirlərin əsasında tədqiq olunmalı­dır.

Heydər Əliyevin fikirlərində intellektin fəzilətliliyi əlaməti kimi başqa bir keyfiy­yət yer almışdır. Bu, Azərbaycan fəlsə­fi-elmi təfəkkür ənənəsində intellektin daim birləşdirici və inkişafetdirici rol oy­naması ilə bağlıdır. Diqqət etsək, görərik ki, Ulu öndər daim cəmiyyətin inkişafını elmlə əlaqələndirir. Bütün fikirlərində elm bütövlükdə toplumun və dövlətçiliyin tərəqqisi kontekstində qiymətləndirilir. Burada hansısa şəxsin özü üçün elm öy­rənməsi arxa plana atılır. 

Bundan başqa, Heydər Əliyev elmi fəaliyyəti həmişə cəmiyyət və dövlət üçün strateji dəyər kimi təqdim edir. Və bu zaman elmi düşüncənin birliyə, inkişa­fa və bəşəriliyə dəvətini ayrıca vurğulayır. Azərbaycan fəlsəfi-elmi təfəkkürü buna görə ənənəvi olaraq humanist, bəşəri və sülhpərvər istiqamətli olmuşdur. Bu, ümumiyyətlə, azərbaycanlı intellektinin fəzilətliyinin, onun zehni faktor kimi “xe­yirxahlığı”nın maraqlı əlamətlərindən bi­ridir. Bu problem də ciddi araşdırılmalıdır. 

Məsələnin fəlsəfi-nəzəri təhlili üzərin­də çox geniş dayanmaq imkanı yoxdur. Ancaq aydındır ki, elmi təfəkkür və onun əsas funksiyası olan elmi araşdırma mə­dəniyyəti qədimdən Azərbaycan toplu­munun həyat fəaliyyətinin atributu olmuş­dur! Ulu öndər öz fikirləri ilə bunu dolğun ifadə etmişdir. 

Bunlardan Azərbaycanda akademik elmi tədqiqatların tarixinə qısa nəzər salmaq üçün təbii maraq yaranır. Bu məsələnin üzərində bir qədər geniş da­yanaq. 

Azərbaycan – zəngin akademik tədqiqatlar ölkəsi

VI əsrdə artıq Yunanıstanda “Beşin­ci akademiya” (neoplatonizim dönəmi) mövcud idi. Lakin 529-cu ildə Bizans imperatoru Yustinian Afinada bütün fəl­səfi məktəbləri bağladı. İoann Malala bu prosesi belə təsvir edir: “529-cu ildə...Afi­naya əmr göndərildi ki, fəlsəfəni heç kəs tədris etməsin, qanunu izah etməsin...”. 531-ci ilin sonu 532-ci ilin əvvəllərində Afina Akademiyasının rəhbəri Dəməşqin başçılığı ilə 7 filosof indiki Azərbaycanın da daxil olduğu siyasi-coğrafi və mədəni məkana qaçdı. Lakin 532-ci ilin sonunda yenidən Roma imperiyası ərazisinə qa­yıtdılar. 

Qısa müddətdə olmasına baxmaya­raq, yunan fəlsəfə və elm adamlarının Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafi və mə­dəni məkana gəlməsi və özləri ilə özəl fəlsəfi düşüncəni, məntiqi və elmi yunan yanaşmasını gətirməsi tarixi bir dönüşə – geniş ərazidə akademik tədqiqatlar ənənəsinin yaranmasına təkan verdi! Faktlar bunu sübut edir. 

“Akademikləşmə” prosesinin özü­nün “yeni coğrafi və mədəni” məkanında sürətlə getməsi təsadüfi deyildi. Məsələ ondan ibarətdir ki, həmin dövrdə də Şərqdə ciddi elmi ənənə və ondan qay­naqlanan təfəkkür tərzi mövcud idi. Hətta xristian fəlsəfi təfəkkürünün qaynaqların­dan olan Müqəddəs Avqustin elmi fəaliy­yətinə maniçi kimi başlamışdır. Maniçilik III əsrdə meydana gəlmiş və geniş yayıl­mış bir fəlsəfi-dini cərəyan idi. Hər bir hal­da Şərqin və o cümlədən, Yaxın Şərq və Qafqazın yunan akademik məktəblərinə həssaslığı öncədən bu ərazilərdə elmə böyük canatmanın və regionun zəngin fəlsəfi, dini və elmi araşdırma ənənəsinə malik olması ilə sıx bağlıdır.

Bu əlamət özünü Azərbaycan da daxil olmaqla geniş ərazidə akademik araşdır­malarda yunan fəlsəfi-elmi məntiqi ilə Şərq araşdırma özəlliyinin sintezində tapdı. O cümlədən, indiki Azərbaycan ərazilərində meydana gələn akademik məktəblərdə hu­manitar və təbiət elmlərinin həm tədqiqində, həm də tədrisində özünü göstərmişdir. Bu bağlılıqda Heydər Əliyevin ifadə etdiyi aşa­ğıdakı fikirlər çox maraqlı və əhəmiyyətlidir. Ulu öndər III minilliyin gəlişi ilə bağlı xalqa müraciətində vurğulamışdır: “...Yunan-Roma mədəniyyətinin, bütün antik sivilizasiyanın güclü təsiri altında inkişaf edən elm, ədə­biyyat və incəsənətimiz çox erkən dövrlərdə özünəməxsus forma və məzmuna malik ol­mağa başlamışdır. Bununla yanaşı, sözsüz ki, bizim zəngin mədəniyyətimizin formalaşma­sına müxtəlif mərhələlərdə həm zərdüştlik, yəhudi, xristian, həm də islam mədəniyyətlə­rinin təsiri olmuşdur...”. 

Bu fikirlərin çox mənaları vardır. O cümlədən, Ulu öndər ifadə edir ki, Azərbay­canda elmi tədqiqatların tarixi çox qədimdir və onun bir qolu yunan-Roma fəlsəfi-elmi xüsusiyyətlərinə gedib çıxır. Digər qolu isə Azərbaycanın mədəniyyət və elm məkanı kimi özəllikləri ilə əlaqəlidir. Buna görə də tədqiqatçılar yazırlar ki, qədim dövrlərdən Azərbaycanda təbiət elmləri ilə humanitar və tibb elmi qarşılıqlı əlaqədə araşdırlmışdır. Bu isə müasir akademik tədqiqatlar üçün xarak­terik olan xüsusiyyətdir. 

Yunan akademik düşüncə tərzinin Azər­baycanın ərazisinə sirayət etməsi ilə VI-IX əsrlərdə elmin sürətli inkişafı üçün münbit şəraitin formalaşmasına səbəb olmuşdur. Və artıq IX əsrdə yeni elmi mərkəzlər şəbəkəsi yaranmağa başlamışdır. Bu prosesi ümu­miləşdirsək, deyə bilərik ki, Orta əsrlərdə İsfahan, Təbriz, Şamaxı, Marağa, Naxçıvan, Həmədan, Ərdəbil, Xoy, Urmiyə və digər yerlərdə çox sayda elmi tədqiqat mərkəzləri formalaşmışdır. Həmin mərkəzlər arasında elmi təcrübə mübadiləsi də mövcud olmuş­dur. Bunu tarixi mənbələrdəki faktlar göstə­rir. 

Nəticədə, Azərbaycanda akademik araş­dırma mədəniyyəti yeni səviyyəyə yüksəlmiş və bu, bütövlükdə, elmi istiqamətlərin struk­turlaşması, təşkili və inkişaf etdirilməsinə ciddi təkanlar vermişdir. Bununla demək olar ki, artıq XII-XIV əsrlərə vahid Azərbaycan akademik araşdırma şəbəkəsi formalaşmış idi. 

Vurğulanmalıdır ki, XIII əsrdə Təbrizdə “Rübi-Rəşidi” Akademiyası təşkil edilmişdir. Burada təbiət elmləri, riyaziyyat, tibb, hən­dəsə və humanitar elmlər üzrə elmi tədqiqat­lar aparılmışdır. Bu struktur müasir akademi­yaların strukturuna çox bənzəyir. 

Çox əhəmiyyətlidir ki, həmin dövr Azər­baycan elmi mərkəzləri yalnız regioal miq­yasda deyil, dünya miqyasında diqqəti cəlb etmişdir. Nəsirəddin Tusinin məktəbində hətta uzaq Çindən gəlmiş alimlər tədqiqat aparmışlar. Sonra onlar vətənlərinə qayıda­raq Tusi modelinə uyğun tədqiqat məktəbləri yaratmışlar. 

Sonrakı əsrlərdə Azərbaycanda akademik araşdırma mədəniyyəti daha da inkişaf etmiş və tendensiyadan davamlı inkişaf edən yara­dıcılıq üsuluna çevrilmişdir.

AMEA elmi yaddaşın milli sərvətə çevrilməsi yolunda: müasir mərhələ 

Bütün bu faktlar nəyi ifadə edir? Hər şeydən öncə, Azərbaycanda qədimdən aka­demik tədqiqatların aparıldığını fakt kimi qəbul etməklə yanaşı, yaradıcılıqda xüsusi ənənə olaraq dərk etmək zərurətini ortaya qoyur. Bunun elmin təşkili və idarəedilməsi aspektində anlamlarından biri ondan ibarət­dir ki, AMEA-nı bağlamaq fikrinə düşənlər və “bu struktur nə etmişdir ki?” kimi sual verənlər nəyi baltaladıqlarının fərqinə var­sınlar. Azərbaycan elə bir elmi-mədəni mə­kandır ki, akademik araşdırmalar onun yara­dıcılıq potensialının nüvəsini təşkil edir. Bu nüvəni məhv etmək, özünü məhv etməkdir! Və burada heç bir bəhanə keçərli deyil – nə liberalizm nağılı, nə antisovetizm radikal mövqeyi, nə Qərb nümunəsində elmi fəa­liyyəti “müasirləşdrmək” bəhanəsi ilə olanı da dağıtmaq aqressivliyi, arqument deyildir. Təbii ki, elmi fəaliyyətin səmərəsini artırmaq üçün islahatlar zəruridir, lakin bunu ölkədə akademik tədqiqat ənənəsinə zərər verməklə etmək qətiyyən olmaz. Həm də AMEA indiki fəaliyyəti ilə sübut edir ki, müstəqil dövlətin inkişafı üçün çox böyük işlər görə bilər və elmi müasirləşmə hər kəsdən öncə bu struk­turun çiyinləri üzərində mümkündür. 

“Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası respublikanın dövlət müstəqilliyinə xidmət etməlidir və Azərbaycan elminin inkişaf etməsində aparıcı rol oynamalıdır”. 

Heydər ƏLİYEV,

Ümummilli lider

 II məqalə

AMEA elmi yaddaşın milli sərvətə çevrilməsi yolunda

Biz, I məqalənin sonlarında qeyd etmişdik ki, AMEA müstəqil dövlətin in­kişafı üçün çox böyük işlər görə bilər və elmi müasirləşmə hər kəsdən öncə bu strukturun çiyinləri üzərində mümkündür.

Bəli, hazırda AMEA-nın rəhbərliyi prosesləri məhz bu istiqamətdə aparır. Bu qurumun rəhbəri akademik İsa Hə­bibbəyli bütün intellektual potensialı, praktiki fəaliyyət imkanları ilə AMEA-nın Azərbaycan müstəqil dövlətçiliyinin in­kişafı naminə intensiv çalışması xəttini həyata keçirir. Bu, pafoslu ritorika deyil­dir – hazırda AMEA-da gedən proseslə­rin təhlilindən yaranmış fəlsəfi-sinergetik qənaətdir. 

Həmin tezisin doğruluğunu sübut et­mək üçün kifayət qədər faktlarımız vardır. Akademik İsa Həbibbəyli məsələyə sırf müstəqil dövlətçiliyi, Ulu öndərin dövlət quruculuğu konsepsiyası və onun siya­si varislik prinsipi üzrə Prezident İlham Əliyevin böyük uğurla inkişaf etdirilməsi kontekstində yanaşdığından, irəli sürülən hər bir fikrin də fəlsəfi-elmi sübutu olma­lıdır. 

Burada qeyri-elmi və ya dayaz yanaş­ma keçərli deyil. Digər tərəfdən, nəzərə almaq gərəkdir ki, AMEA rəhbərliyi döv­lətçilik baxımından çox ciddi məsələlər­lə məşğuldur və onların fəlsəfi-elmi (o cümlədən, sinergetik) dərki arxivacibdir! AMEA perspektivli olduğu qədər də ciddi təşkilatdır! Həm də ona görə ki, Ulu öndə­rin müəyyən etdiyi kimi, AMEA Azərbay­canda “elmi varisliyin” daşıyıcısı olmalı­dır. “Elmi varislik” anlayışı Prezidentin tam əməl etdiyi siyasi varisliyin tərkib his­səsidir. Elmi varisliyin başlıca prinsiplərini Prezident İlham Əliyev müəyyən edir və onun icrası baş təşkilat kimi AMEA-nın üzərinə düşür! Bu, şərəfli olduğu qədər, həm də məsuliyyətli bir işdir! 

Burada təhlillər AMEA-nın elmi-mədə­ni yaddaş fenomeni kimi yaradıcı aspekt­də milli sərvətə çevrilməsinə prosessual, yəni daim özünüyeniləşdirən strukturun dərki fonunda aparılır. Eyni zamanda, obrazlı desək, AMEA intellektual poten­sialın elm naminə əyaniləşən, aktualla­şan və reaktuallaşan (təkrar-təkrar elmi tədqiqatlarda əyaniləşən, predmetləşən) məkanıdır. Bu anlamda təşkilat Azərbay­can Respublikasının elmi gerçəkliklərinin mərkəzi, avanqardı və həm də intellektu­al məsuliyyətini dərindən dərk edən stra­teji strukturlarından biridir! 

Düşünürük ki, məhz bu anlamlar kontekstində AMEA Azərbaycanın elmi yaddaşı olmaqla intellektual məkanı kimi mövcudluğunun sintezini özündə ehtiva edən yeganə təşkilatdır! Sonuncu tezisə ulu öndər Heydər Əliyevin yuxarıda deviz kimi verdiyimiz dahiyanə fikrinin işığında baxmaq istərdik. Çünki o halda AMEA-nın indiki rəhbərliyinin elmimizin dövlət­çilik naminə milli sərvətə çevrilməsi yo­lunda sərf etdiyi böyük zəhməti dərindən duymuş və soyuq məntiqlə də dərk etmiş olarıq! 

Ulu öndərin tezisinin iki aspekti

Yuxarıda gətirdiyimiz nümunədə iki fikir aspekti bir-biri ilə vəhdətdə ifadə edilmişdir. Birincisi, “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası respublikanın dövlət müstəqilliyinə xidmət etməlidir”, ikincisi, “Azərbaycan elminin inkişaf etməsində aparıcı rol oynamalıdır”! 

Ulu öndərin fundamental əhəmiyyətli tezisinin birinci hissəsi AMEA-nın ümumi strateji missiyasını ifadə edir. Dövlətçi­lik ənənəsi ilə elmi ənənənin qarşılıqlı əlaqəsinin məzmunundan bu strateji is­tiqamət müəyyən edilir. Bunun əsası Ulu Öndərin bütövlükdə elm və mədəniyyətin tarixən Azərbaycan cəmiyyəti və dövlət­lərinin həyatında oynadığı roldadır. 

Heydər Əliyevin çox sayda fikirlə­rində ana xətt kimi belə bir məna keçir: Azərbaycan xalqı kökdən zəkidir, ziyalı­dır və fəaliyyətinin kollektiv formasında, o cümlədən, dövlət quruculuğunda da­ima elmə, mədəniyyətə, təhsilə, azər­baycanlı ziyalılığının aydınlığına və fə­zilətinə əsaslanmışdır. Elmə verilən bu qiymət dövlətçilik baxımından çox vacib bir özəlliyi aydınlaşdırır: Azərbaycan­da dövlətçiliyin təməlində mədəniyyət, mənəvi-əxlaqi dəyərlər və ziyalılığın fə­ziləti dayanır! Bu, bütövlükdə, Azərbay­can dövlətçilik fəlsəfəsinə şər-böhtan at­mağa cəhd edənlərə ən tutarlı cavabdır. Eyni zamanda, əhəmiyyətli məqamdır ki, Ulu öndər dövlətçilik kontekstində cəmiy­yətin elmi vəziyyətinin formalaşmasında AMEA-nı başda görmüşdür. Məhz bu anlamda alimləri çox şərəfli bir xidmətə – Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinə xid­mət etməyə dəvət etmişdir və Prezident kimi tapşırıq vermişdir, qarşıya müqəd­dəs vəzifə olaraq qoymuşdur!

Tezisin ikinci hissəsi bu vəzifənin işığında olduqca aktual görünür. Ulu ön­dər AMEA üzərinə belə bir məsuliyyət qoymuşdur: AMEA Azərbaycan elminin inkişaf etməsində aparıcı rol oynamalı­dır! Bu isə akademiya daxilində düzgün elm siyasəti yeritməyi özündə ehtiva edir. “Elm siyasəti” dedikdə elmi tədqiqatlarda yaradıcılığı, innovativliyi, elmi fəaliyyətin təşkilinin optimallaşdırılmasını təmin et­mək (qabaqcıl təcrübələri öyrənmək kon­tekstində), AMEA-nın struktur-funksional mövcudluğunda islahatların aparılması­na və araşdırmalarda alınan nəticələrin çevik olaraq praktiki tətbiqinə nail olmaq nəzərdə tutulur (bizim anlamımızda). Tə­bii ki, həmin prosesin uğurlu olması üçün həm yüksək elmi yaradıcılıq mühitini yaratmaq, həm də təşkilatın struktur və funksional imkanlarını daim inkişaf etdir­mək gərəkdir. 

Bizcə, məhz bu şərtlər daxilində Ulu öndərin müəyyən etdiyi anlamda AMEA Azərbaycanın milli sərvəti kimi elm-mə­dəniyyət yaddaşı və intellektual məkan olaraq tarixi yerini tuta bilər! Hazırda AMEA-nən rəhbərliyi bütün imkanları bu istiqamətə yönlətmişdir. Bu prosesin məzmununu və məqsədini ifadə edən bir neçə faktor mövcuddur. Onların üzərində geniş dayanaq!

“Öncə dövlət müstəqilliyinə xidmət!”

AMEA-nın indiki prezidentinin bütün çıxışlarında ifadə etdiyi ilk və ana tezis bundan ibarətdir. Akademik İsa Həbib­bəyli öz elmi yaradıcı və təşkilati fəaliy­yəti ilə bunun nümunəsini də göstərir. AMEA prezidentinin ictimai-humanitar elmlərin hər bir sahəsində aktual hesab etdiyi hər mövzu birbaşa müstəqil dövlət­çiliklə əlaqəlidir. 

Məsələn, Tarix İnstitutunda Azərbay­can dövlətçiliyinin keçmişi, bu günü və gələcəyi müstəqil dövlətçilik konseptinin Heydər Əliyev tərəfindən müəyyən edil­miş məna, məzmunu və strategiyası kontekstində araşdırılır. 

Folklor İnstitutu aktiv şəkildə Azər­baycan folklorunun Ulu öndərin müəyyən etdiyi aspektlər üzrə müstəqil vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasında və dövlət quruculuğunda yeri və rolunu araşdırır. Bu zaman folklorun ictimai faktor kimi multikultural cəmiyyətdə birləşdirici rolu önə çəkilir. 

Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunda daha çox aktuallıq kəsb edən mövzular dövlətçiliyin tarixi, siyasi, fəlsəfi və ide­oloji aspektlərinin Ulu öndərin müəyyən etdiyi müstəqillik fəlsəfəsi çərçivəsində müzakirə olunur. Bu zaman, AMEA prezi­denti və institut rəhbərliyi Ulu öndərin “Bir millət, iki dövlət” kəlamı və azərbaycançı­lıq ideologiyası kontekstində araşdırma­ların aparılmasına önəm verirlər. Həmin prizmada da Prezident İlham Əliyevin fəaliyyətinin müxtəlif aspektləri fəlsəfi və siyasi-nəzəri refleksiya edilir. Bu sırada AMEA-nın rəhbəri Prezident İlham Əli­yevin daxili və xarici siyasətinin vəhdətdə tədqiq edilməsinə xüsusi önəm verir. 

Burada akademik İsa Həbibbəyli “Bir millət, iki dövlət” kəlamı və azərbaycan­çılıq ideologiyasının qarşılıqlı əlaqəsi aspektində Prezidentin həyata keçirdiyi genişmiqyaslı proqramların tədqiq edil­məsinə ayrıca diqqət göstərir və lazımi istiqamətləri müəyyənləşdirir. 

Bunlarla yanaşı, AMEA-da Azərbay­can Prezidentinin “intellektin milli sərvətə çevrilməsi” tezisinin fəlsəfi-tarixi, etik, estetik, sosioloji, psixoloji, siyasi-nəzəri araşdırılması getdikcə daha geniş və də­rin istiqamətlərdə həyata keçirilir. 

Vurğulanan ruhda və istiqamətdə AMEA-nın digər tədqiqat institutlarının da fəaliyyətindən bəhs etmək olar. Bu mü­hiti yaradan və istiqamətləndirən birbaşa AMEA rəhbərliyidir! 

AMEA rəhbərliyinin fəaliyyətinin digər tərəfi birbaşa ölkədə elmin inkişafında aparıcı rol oynamaqla bağlıdır. Burada da maraqlı və əhəmiyyətli saydığımız bir sıra məqamların üzərində geniş dayan­mağa ehtiyac duyuruq.

Elmdaxili potensial və xarici əlaqə sintezində

Öncə, onu vurğulayaq ki, bu məsələ heç də sadə və asan başa gələn proses deyildir. Ümumi səviyyədə problemə ya­naşanda onun bütövlükdə dünya elmi üçün aktuallıq kəsb etdiyini anlamış olu­ruq. Bununla bağlı Qərbdə, Rusiyada, Uzaq Şərq ölkələrində kifayət qədər ciddi elmi araşdırmalar mövcuddur. Onlarda ifadə edilən ideyaları elmin inkişafı kon­tekstində bir neçə qrupda cəmləşdirmək mümkündür. Bu, bizə baxılan problem kontekstində nəyi verəcəkdir?

Hər şeydən öncə, həmin problemlə­rin dünya üzrə mövcudluğu özəlliyi fo­nunda Azərbaycanda həyata keçirilən elmi araşdırmaların fəlsəfəsinin uğurlu olub-olmaması haqqında fikir formalaşar. 

Bundan əlavə, dünyanın qabaqcıl ölkələrində nəzəri araşdırmalarla praktiki tətbiqin innovativlik kontekstində qarşı­lıqlı əlaqələri haqqında geniş təsəvvür yaranar. 

Nəhayət, bu təsəvvürlər bizə AMEA-nın indiki rəhbərliyinin elmin inkişafında aparıcı rola necə nail olmaq istiqamətin­də apardığı axtarışların fəlsəfi-sinergetik dərkinə imkan verər. 

Ayrıca, biz “sinergetik dərk” məsələsi­ni gəlişi və səslənişi müasir kimi görünən ritorika statusunda işlətmirik. Sinergetik dərk keyfiyyətcə mürəkkəb prosesləri in­diki mərhələdə elmi olaraq daha adekvat qavramağın səmərəli epistemoloji (ümu­mi və sadə halda epistemologiya - dər­ketmə nəzəriyyəsi, yəni idraketmə nəzə­riyyəsi) sistemi kimi faydalıdır. 

Təbii ki, məsələnin bu cür qoyuluşu bəri başdan Azərbaycan elminin inki­şafında AMEA-nın aparıcı rol oynaması məsələsinin kompleks xarakterli olduğu­nun təsbitidir. Burada, da istər-istəməz, həm baxılan problemin ciddi elmi xarak­terdə olmasını, həm də onun adekvat, çağdaş tələblərə cavab verən səviyyədə araşdırılması üçün fənlərarası (interdisip­linar) yanaşmaya ehtiyacın yaranmasını qəbul etmək lazım gəlir. Bu məqamdan da məsələnin daha aktual və maraqlı mərhələsi başlayır. 

III məqalə

“Elmi sinerji”nin Azərbaycan nümunəsi 

II məqalənin sonuncu müddəaları Azərbaycanda elmin inkişaf perspektiv­ləri ilə dünya miqyasında elmin inkişafı arasında uyğunluq kontekstində AMEA-nı Azərbaycanın elmi yaddaşı və intel­lektual məkanı kimi necə daha səmərəli fəaliyyət səviyyəsinə yüksəltməyin fəl­səfi-sinergetik anlamı ilə bağlı idi. Buna ümumi halda “sinergetik dərk” deyirik və ona uyğun olaraq söhbət Azərbaycan elmində nəzəri ilə praktiki-tətbiqi aspekt­lərin “elmi sinerjisi”nin Azərbaycan nü­munəsini yaratmaqdan gedir. 

Bu məqsədə çatmaq üçün məsələyə iki səviyyədə – dünyada perspektivli elmi tərəqqiyə nail olmağın fəlsəfi-elmi araşdırılması və Azərbaycan təcrübəsini nəzərə almaqla alınan ümumi nəticələrin elmimizə necə səmərəli tətbiq etmənin nəzəri modelinin yaradılması səviyyələ­rində baxmaq zəruridir. 

Araşdırmalar göstərir ki, müasir mərhələdə elmin inkişafı əsasən üç is­tiqamətdə baş verir:

– Rəsmi elmi strukturların (o cümlə­dən, akademiyaların) elmi fəaliyyəti;

– universitetlər çərçivəsində aparılan tədqiqatlar;

– müstəqil araşdırmaçıların elmi ax­tarışları. 

Biz birinci istiqamət üzərində ikinci və üçüncü ilə bağlı mövcud fikirləri təhlil edəndən sonra dayanacağıq. 

İndi Azərbaycanda universitet tər­kibində elmi axtarışların daha səmərəli olması ilə bağlı fikirlər müsbət mənada dəbdədir. Təbii ki, Qərbin və Uzaq Şərqin inkişaf etmiş ölkələrinin universitetlərində yeni nəzəri ideyalar, innovativ ixtiralar, praktiki-tətbiqi potensialı güclü olan araş­dırmalar aparılır və ondan böyük səmərə görürlər. 

Birincisi, elmi axtarışların bu cür institutlaşması əsrlərdir ki, təhsillə vəh­dətdə aparılır və bu sahədə Qərbin bö­yük təcrübəsi mövcuddur. Buna görə də həmin yol yalnız ona oxşar təcrü­bəsi olan ölkələrdə perspektivli səmərə verə bilər. Burada “perspektivli səmərə” dedikdə uzun müddətli, sistemli və da­vamlı olaraq elmi fəaliyyət göstərmənin nəzəri və praktiki modelinin mövcudlu­ğu nəzərdə tutulur. Qısa müddətli “elmi sıçrayış”ı bütövlükdə elmi tərəqqi ad­landırmaq olmaz. 

İkincisi, hazırda Qərb fəlsəfi-elmi fikrində mövcud universitet strategiya­sının dalana dirəndiyi haqqında nüfuzlu arqumentlər ifadə olunur. Konkret ola­raq, Qərbdə, Rusiyada və Çində uni­versitetin Humbolt idealına “yenidən baxmaq” (İ.T.Kasavin) ehtiyacından bəhs edən ciddi araşdırmalar meydana gəlmişdir. Bu barədə ilk yazanlar sıra­sında tanınmış filosof və elmin meto­doloqu Pol Feyerabend də vardır. Son 4 ildə bu mövzuda çox sayda sanballı araşdırmalar Avropada, Amerika qitə­sində, Uzaq Şərqdə aparılmışdır. 

İ.T.Kasavin yazır ki, müasir texno­elmin və elmi tədrisin (təhsilin) yara­dıcı şəxsiyyətə təsiri onun “habitus”u­nu yaradır (P.Burdyenin istifadə etdiyi termindir), yəni “şəxsiyyətin inkişafının əsas istiqaməti”ni müəyyən edir. Bu bağlılıqda Humboltun universitet stra­tegiyasına yenidən baxılmalıdır. Çünki həmin strategiya Orta əsrlər Avropa­sında əsas olaraq kilsəyə, orduya və türmələrə qarşı “fiksasiya” kimi yaradıl­mışdır. 

Konkret desək, universitetlər daxili tələbata görə insan yetişdirməyi deyil, kilsə, ordu və türməyə əks olan şəxsiy­yətlər yetişdirməyə üstünlük verdilər. Universitetlərin təhsil strategiyası ins­titutsional (öz missiyasına uyğun) ma­raqları təmin etməyə yönəlməmişdir. Bu, doğrudan da, özünüyaradan insan yetişdirmək strategiyası deyildir, sadə­cə, “elə olma” məntiqinə dayanan fiksa­siyadır (Kasavin, İ.T., 2022, s. 23). 

Mövzunun elmi detallarına getsək, mətni mürəkkəbləşdirəcəyik. Ona görə də gəlinən ümumi qənaəti qısa vurğu­layaq: müasir mərhələdə dünyanın ən aparıcı universitetləri belə strategiya­da “tədqiqat dalanı”na dirəndiyini etiraf edirlər. Özü də başlıca olaraq müasir mərhələdə uğurlu ola biləcək İnsan yetişdirmək aspektində situasiyanı ye­niləşdirməyin zəruriliyini vurğulayırlar. İnsan yaradıcılığı nədir? Elmi yaradıcı­lığın sosial-mədəni kontekstini tərəqqi naminə necə səmərəli etmək olar? Və sair kimi suallara intensiv cavab axta­rırlar. 

Onda məntiqi nəticə alınır: Azər­baycan kimi dünyanın aparıcı elmi kə­siminə inteqrasiya etmək kursunu seç­miş müstəqil dövlətlərdə universitetlərin strategiyası necə müəyyən edilməlidir? Bizim nümunə (mayak) kimi baxdığımız universitet strategiyası haqqında Qərb­də “dalana dirənmişik” fikri varsa, biz də ən yaxşı halda həmin dalana qədər getməyəcəyikmi? Əminəm, kor-koranə qəbul edib, “universitet yaxşı, akademik elmi fəaliyyət ondan zəif” kimi məntiqlə davransaq, gözümüzü həmin “yaradıcılıq və elmi” dalanında açacağıq.

Müasir mərhələdə elmin inkişafı­nın ikinci xəttini müstəqil araşdırmaçılar təşkil edirlər. Bu tendensiyanın Qərbdə təcrübəsi toplanmışdır. Rusiyada xeyli zəifdir. Araşdırmalar, əsasən, “prekari­at” anlayışı ilə bağlı aparılır. “Prekarlar” daimi iş yeri olmayan, müqavilə əsasın­da sərbəst fəaliyyət göstərən yaradıcı insanlar qrupuna aiddir. Bir zamanalar Qay Standinq onları “təhlükəli sinif” ad­landırmışdı. Çünki prekarlar, adətən, rəsmi orqanlarla, dövlətin elm siyasəti ilə razılaşmırlar. Hətta Rusiyada onların bir etiraz dalğası meydana gəlmişdi. 

Yuxarıda vurğulanan məqamlarla bağlı Azərbaycan kontekstində sualı belə qoyuruq: Azərbaycanda müstəqil araş­dırma, o cümlədən, prekarlıq təcrübəsi mövcuddurmu? Məncə, mövcud deyildir. Onda hazırda elmin bu ölkədə müstəqil yaradıcı insanlar vasitəsilə inkişafı haqqında danışmağın heç yeri yoxdur. 

Üçüncüsü, sinergetikada mürəkkəb və qeyri-xətti sistemlərlə bağlı belə bir teorem vardır: ən yaxşı ideyaları belə za­manında sistemə tətbq etməyəndə onun özünütəşkili baş vermir, əksinə, sistem deqradasiyaya uğrayır. Deməli, strate­ji olaraq da hansı ideyanı nə zaman və necə topluma tətbiq etməyin dəqiq təhlili aparılmalı və proqnozlar verilməlidir. 

Bütün faktlardan hansı nəticə alınır? Azərbaycanda böyük təcrübəsi və nəti­cələri olan akademik tədqiqatlar istiqamə­ti aparıcı olmalıdır. Bunun üçün AMEA-nın fəaliyyətinin stratejisi istiqaməti ulu öndər Heydər Əliyevin müəyyən etdiyi nəzəri və konseptual çərçivədə müstəqil dövlətçiliyə və elmin daxili potensialı üzə­rində inkişaf etdirilməsinin sintezi ilə sıx bağlı olmalıdır. 

AMEA-nın prezidenti, akademik İsa Həbibbəylinin fəaliyyətinin mərkəzi punktunu məhz bu məqam təşkil edir. Bununla praktiki olaraq Azərbaycanda həm elmi tədqiqatların müasir tələblər səviyyəsində aparılmasını təşkil etmək, həm gələcək üçün universitetlərin yeni strategiyasını müəyyən etməyin nəzəri, metodoloji və praktiki-proqram əsaslarını hazırlamaq, həm də müstəqil dövlətçiliyə xidmət əsasında güclü dövlətçiliklə güc­lü intellektual cəmiyyətin formalaşması arasında harmoniya yaratmaq istiqamət­lərində dövlətin yanında olmağı təmin et­mək mümkündür. 

AMEA bu vəzifənin öhdəsindən gəl­mək üçün kifayət qədər təcrübəyə, in­tellektual potensiala və indiki rəhbərliyin yaradıcı idarəetmə potensialına malikdir.

Tədqiqatda fənlərarası (interdisipli­nar) yanaşmadan nəzəri ilə yanaşı, prak­tiki olaraq istifadə etmənin həm fərdi-ya­radıcı, həm də akademik-institusional təcrübəsi mövcuddur. Bu təcrübə 80 ildir ki, fəaliyyət göstərən AMEA-nın institut­larının vahid sistem tərkibində qarşılıqlı əlaqədə işləməsindən toplanmışdır! Bu təcrübə Ulu öndərin müəyyən etdiyi mə­nada AMEA-nın milli sərvət kimi faydalı olmasını təmin etməkdədir. 

Bundan başqa, elmin “Azərbaycan sinerjisi” intellektual sərvətin milli sərvətə çevrilməsi sayəsində reallaşmaqdadır. Bu məsələ birbaşa müstəqil güclü döv­lətin və güclü vətəndaş cəmiyyətinin for­malaşması strategiyası ilə bağlıdır. Çünki müasir inkişaf etmiş dövlətlərdə milli in­tellektual potensial ölkənin və cəmiyyətin xeyrinə istifadə əsasında tərəqqi etmək­dədir. Hər hansı alim məşhur ola bilər, lakin onun məşhurluğu milli sərvət funk­siyasını yerinə yetirməyə bilər. Yaradıcı adam mütləq yaşadığı ölkənin, mənsub olduğu cəmiyyətin, vətəndaşı olduğu dövlətin fəziləti və rifahı üçün yaratma­lıdır. Onun elmi nəticələrinin cəmiyyətə faydası olmayacaqsa, milli sərvət adlan­dırılmaz. Milli sərvət olmadan isə, ümu­miyyətlə, nə cəmiyyət, nə də dövlət var ola bilməz. 

Beləliklə, AMEA-nın Azərbaycan el­minin inkişafındakı yeri və rolu yalnız bu təşkilatın elmi yaddaş olması ilə məhdud­laşmır. AMEA həm də intellektual məkan kimi, daim dinamik funksiya yerinə yeti­rir. Bu iki faktorun kəsişməsinin yaradıcı sahəsində AMEA həm özünü, həm də ölkənin elmi mühitini formalaşdırır Təş­kilatın hazırkı rəhbərliyi bu məsələyə Azərbaycanda müstəqil dövlətçiliyin in­kişafına maksimum xidmət fəlsəfəsi ilə yanaşır. Bu isə o deməkdir ki, uğurlar getdikcə daha çox olacaqdır. 

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru