It was one of the spring days of 2016. I received a call from my professor friend Gazanfar Pashayev: "Our elder scholar, Mr. Imamverdi, was ill, let's go and visit him." Along the way, I remembered Imamverdi's works that I had read, as well as the writings of various artists that I had met about him from the press. I also remembered that in 1994, we were companions on this legendary trip as part of a large delegation in connection with the 500th anniversary of Fuzuli. I must also say that on the eve of this trip, together with my friend Aydın Selimzadeh, who passed away prematurely, we appealed to the management of the Institute and the Department about our participation in this trip, and we saw a gray face. Academyt's then President, a great intellectual, Academician Eldar Salayev conveyed our request to the Deputy Prime Minister of the Republic of Azerbaijan, Elchin Bey. Mr. Elchin gave us both a big world.
Until this visit, my idea about Imamverdi teacher was formed during numerous articles. Even during my student years, and even before that, our house was full of literary discussions, and I certainly heard a lot about Imamverdi's published articles. In the literary criticism courses of the Faculty of Philology of Baku State University, professor and critic Gulu Khalilov used to analyze Imamverdi's articles and expressed that he expected more daring criticism from him. Teacher Gulu knew him well because he followed the literary process consistently, and he specially noted that he lived in the province and was an active participant of the literary process, a person who lived in the province.
İmamverdi müəllimin qonağı olmuş ziyalıların, özü də müxtəlif elm, sənət sahəsini təmsil edənlərin təəssüratlarını əks etdirən yazılardan xəbərdar idim. Bilirdim ki, İmamverdi müəllimin evi yaşadığı bölgənin "mədəniyyət, elm ocağı missiyasını" yerinə yetirirdi. Burada qonaq olan hər kəs bir dünya təəssüratla qayıtdıqları kimi, İmamverdi müəllimin arxivinə ədəbiyyatımız, tariximiz, dilimiz haqqında canlı səs yazısı formasında öz mülahizələrini bəxş edirdilər. İmamverdi müəllimin lentə aldığı səs yazıları, xatirə dəftəri əsasında nəşr edilmiş kitablar, kitab albomlar XX əsrin II yarısı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini daha müfəssəl öyrənmək baxımından da etibarlı mənbələrdir. Sözün düzü, yol boyu fikirləşirdim ki, yəqin İmamverdi müəllimin böyük, dəbdəbəli mülkü var. Axı kimlər onun qonağı olmamışdı? Kimlər onun böyük səxavətlə açdığı süfrənin nemətlərini dadmamışdı?
Xəyaldan ayrılmamışdım ki, Netçalaya çatdıq. Onun evini görəndə, düzü, bir az duruxdum. İlahi, bu kişinin nə boyda ürəyi varmış! Taxtadan tikilmiş xudmani bir evin qarşısında dayandıq. İmamverdi müəllim bəlkə ilk dəfə idi ki, qonaqları özü qarşılaya bilmirdi. Kitabxanasında çarpayıya uzanıqlı idi. Bizi görəndə çöhrəsi işıqlandı, gözlərinə xoş bir təbəssüm qondu. Üzrxahlıq elədi, bizi qarşılaya bilməməsindən bərk narahat olmuşdu.
Xeyli söhbət etdik. Olanlardan, keçənlərdən. İraq səfərində üçümüz birgə olmuşduq. Bağdadı, Kərkükü xatırladıq. Xüsusən Kərkükdəki ədəbi-bədii gecə hər üçümüzün yaddaşına həkk olunmuşdu. Bu səfərdə İmamverdi müəllim təmkinli, təvazökar bir şəxsiyyət və ziyalı kimi məndə böyük ehtiram hissi yaratdı. Yadımdadır, səhhətində nasazlıq yaranmışdı və xahiş etdi ki, başıma bir iş gəlsə məni Kərbəlada dəfn edin. Çox şükür ki, İmamverdi müəllim və bütün nümayəndə heyəti böyük bir coşqu ilə sağ-salamat Vətənə qayıtdıq. İmamverdi müəllim bundan sonra iyirmi ildən artıq ömür sürdü. XX əsr ədəbiyyatının klassikləri haqqında bir-birindən dolğun məqalələr yazdı.
İmamverdi müəllim söhbətin şirin yerində qardaşım Hüseyn Kürdoğlunu xatırladı. Onun poeziyasına yaxından bələd olduğunu bildirərərək dedi ki, 1959-cu il idi. Radio Verilişləri Komitəsinə getmişdim. Hüseyn, yazıçı Tofiq Əfəndiyev və Mehdi Hüseynin qızı Zivər xanım ədəbi-dram verilişləri şöbəsində çalışırdılar. O vaxt dəbdə olan göy rəngli paltonu geyinib Bəxtiyar Vahabzadəgilə getdim. Sən demə Hüseynin eyni tipli paltosunu geyinib getmişəm. Görüşüb paltomuzu dəyişdik, səmimi bir ovqatla ayrıldıq.
İmamverdi müəllim dedi ki, mənim arxivimdə Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimovun bir səs yazısı var. Onu 1970-ci ildə böyük yazıçımızın yetmiş illik yubiley tədbirlərindən sonra qonağım olan zaman lentə almışam. Həyatda mənə atalıq etmiş, həm də dostum, sirdaşım Hüseyn haqqında hər xatirə məni qəhərləndirdiyi kimi, bu dəfə də bərk həyəcanlandım.
İmamverdi müəllimin diqqətindən heç nə yayınmadı. Xəstə olmasına baxmayaraq bu səs yazısının mətnini söylədi. Süleyman Rəhimov deyir: "İmamverdi, mənim yubileyimdə böyük alimlər, yazıçılar məqalələr yazdılar, rus tənqidçisi Zoya Kedrina da yazdı. Ancaq Hüseyn Kürdoğlu yazdığı şeirlə boynuma elə bir minnət qoyub ki, onda necə çıxacağımı bilmirəm".
Qəzənfər müəllim dünyanın hər üzünü görmüş köhnə kişilərdəndir. Professor Qəzəndər Paşayev mənim tanıdığım nadir şəxsiyyətlərdəndir ki, öz dostlarına mənəvi və maddi dəstəyini onların sağlığında olduğu kimi, dünyalarını dəyişəndən sonra da eyni səmimiyyətlə davam etdirir. Çay içəndən sonra İmamverdi müəllimi yormamaq üçün getməyə işarə etdi və öz vərdişinə uyğun olaraq İmamverdi müəllimin qeyd kitabçasını götürüb baxdı və xəstənin hiss etmədiyi bir səliqə ilə ora bir konvert əlavə edib yerinə qoydu. Otaqdan çıxarkən İmamverdi müəllimin baxışlarında çarəsiz bir nigarançılıq sezdim və yaddaşıma əbədi həkk olundu.
İmamverdi müəllimin xatırladığı, Hüseyn Kürdoğlunun Süleyman Rəhimovun 70 illiyinə həsr olunmuş o şeiri "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çap olunmuşdu. Süleyman Rəhimov bu şeirdən ona verilən böyük dəyərdən məmnun olduğu kimi ömürdaşı, Zərqələm xanımla höcətlərində də əlindən tuturmuş. Süleyman Rəhimov uzun illər Laçın, Kəlbəcər, Şərur, Şahbuz bölgələrində mədəni-maarif sahəsində böyük işlər görmüşdü. Yazdıqları əsərlər Azərbaycanın, xüsusən, Zəngəzurun ədəbi-bədii tarixi idi. İnsan yaşa dolduqca doğulduğu yer onu çəkir. Ömürdaşı Qubadlıya, Əyin kəndinə qayıtmaq uğrunda kişiylə mübarizə aparırmış. Bu dartışmada Süleyman kişi böyük yazıçı kimi ədəbi aləmdən ayrılmamaq, nəşr olunmaq üçün Bakıda yaşamaq məcburiyyətində idi və zərrə qədər şübhə etmirəm ki, Süleyman Dədə dünyasını dəyişənə qədər üzü Zəngəzur dağlarına yatırdı.
Hüseyn danışırdı ki, Akademiyada, Şərqşünaslıq İnstitutunda işdə idim. Süleyman müəllim zəng etdi: "Hüseyn o şeirini də götür gəl bizə". Məni mehribanlıqla qarşıladı, dadlı dolma qonaqlığı verdi. Sonra ömürdaşını çağırıb yanında oturdu. Dedi ki, ə, Hüseyn, dur o şeirini oxu.
Dağlar çağırır
Xalq yazıçısı S.Rəhimovun 70 illiyinə
Yolunu gözləyir Səngər dağları,
- Pələngim qoynuma nə zaman gəlir.
Nə vaxt yolun düşsə Xan Həkəriyə
Hər kənddən, obadan yüz qurban gəlir.
Bisütunlar çapdın sən Fərhad kimi,
İlhamın çağladı Bərgüşad kimi.
Köhlənin səyrisin qoy Qırat kimi,
Yanında nə qədər qəhrəman gəlir!
Gəlişin görünməz ehtişam olar,
Bayram süfrəsində sözün şam olar.
Salama dayanmış igid şamolar,
Bir Qoşqar cüssəli komandan gəlir!
Burda roman yazdın yəhər qaşında,
Kəhərin kişnədi dağlar başında.
Yol üstə dayanan hər bir daşın da
Yadına şivərək bir oğlan gəlir.
Məğrur qayaları seyrə dalanda,
Xatirat sazını könül çalanda,
Qartallar başına kölgə salanda,
Saçını görməyə ağ duman gəlir.
Dağlar mağar qurur yaz dumanından,
Süfrəyə bal düzür beçə şanından.
Hansı bir çeşmənin keçsəm yanından
Deyir görüşümə bir mehman gəlir.
Xəzri müjdə verib, gölə səs düşüb,
Çiçəyə səs düşüb, gülə səs düşüb.
Aşığın sazında telə səs düşüb,
Gəlir bu dağlara, Süleyman gəlir!
Şeiri oxuyub qurtaran kimi Süleyman müəllim Zərqələm xanıma müraciətlə əlini gen sinəsinə qoyub dedi:
- Az, görürsən mən kiməm!
İmamverdi müəllimin məni doluxsunduran xatirələrini yada saldıqca bir daha əmin oldum ki, memuar ədəbiyyatının tədqiqi və nəşri yazıçı psixologiyasını, yazıçının fərdi üslubunu öyrənmək məqamında dəyərli vasitədir.
Səfərimizdən az bir vaxt keçdi. Azər Turandan zəng gəldi: "Atam dünyasını dəyişdi". Qəzənfər müəllimlə birgə bu ədəbiyyat fədaisi ilə vidalaşmağa getdik. Muğan düzü bahar libasına bürünmüşdü. Dostumuz Azər ata itkisinə tab gətirmirdi. Onun da, bizim də təsəllimiz o idi ki, İmamverdi Əbilov mədəniyyətimizin öyrənilməsi, tədqiqi və təbliğində böyük bir kollektivin işin görmüşdü. Vaxt keçdikcə onun arxivi tarixi ədəbi prosesi zənginləşdirən yeni faktlarla dövriyəyə gəlir.
