Böyük maarifpərvər ziyalı Həsən bəy Zərdabinin “Əkinci”si ilə yola çıxan Azərbaycan mətbuatının bu il 150 yaşı tamam olur. Bu il həm də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 80 illik yubileyi qeyd olunur. Bu əlamətdar tarixlər ədəbiyyat, publisistika və media sahəsində çalışan alim və tədqiqatçılar üçün həm hesabat, həm də yeni hədəflərin müəyyənləşdiyi bir dövrə çevrilib. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsi də bu yubileylərə öz elmi töhfələrini verməkdədir. Bu münasibətlə AZƏRTAC-ın müxbiri Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsində olub...
Hər şeydən əvvəl demək lazımdır ki, bu şöbə uzun illərdir Azərbaycan mətbuat tarixinin tədqiqi, unudulmuş mənbələrin yenidən elmə qazandırılması və publisistika sahəsində mühüm işlərə imza atır. Şöbənin rəhbəri filologiya elmləri doktoru professor Vüqar Əhməd deyir ki, institutun son illərdə əldə etdiyi uğurlar heç də təsadüfi deyil. Bu nailiyyətlərin arxasında akademik İsa Həbibbəylinin uğurlu idarəçiliyi və elmə sevgisi dayanır. Ən mühüm uğurlardan biri Akademiyanın tarixində ilk dəfə “Molla Nəsrəddin” ensiklopediyasının məhz bu şöbədə hazırlanaraq çap olunmasıdır. Bu fundamental kitabla yanaşı, “Heydər Əliyev və milli mətbuat” adlı monoqrafiya və “Mətbuat tarixi və publisistika məsələləri” kitablarının işıq üzü görməsi şöbənin zəngin fəaliyyətinin göstəricisidir.
Arxivlərdən işıqlı sabahlara...
Hazırda şöbədə bir neçə paralel tədqiqat işi aparılır. Rəhbərlik etdiyi kollektivlə birlikdə şöbə müdiri professor Vüqar Əhməd və böyük elmi işçi Dilbər Rzayeva XIX-XX əsrlərin dəyərli mətbuat nümunələri – “Tuti”, “Babayi-əmir” jurnalları və “Şərqi-Rus” qəzetinin transfoneliterasiyası üzərində çalışır. Məqsəd ərəb qrafikası ilə yazılmış bu qəzetləri latın qrafikalı əlifbaya köçürmək və gələcək nəsillərə təqdim etməkdir.
Şöbənin digər üzvləri də fəal şəkildə iş başındadırlar. Filologiya elmləri doktoru Elçin Mehrəliyev “Ədəbiyyatımızın zəfər publisistikası”, filologiya elmləri doktoru Gülbəniz Babayeva “Molla Nəsrəddin” jurnalında satira və publisistika”, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Gülnar Qasımlı isə “Elm və həyat” jurnalında ədəbiyyat məsələlərinə dair monoqrafiyalar hazırlayıb və artıq çap mərhələsindədir.
Şöbə əməkdaşlarından Rauf Sadıxov Cəfər Bünyadzadənin seçilmiş əsərlərini çapa hazırlayıb və bu əsərlərlə yanaşı, onun həyat və yaradıcılığına dair ayrıca bir monoqrafiya da tamamlayıb. Elmi işçi Şahanə Məmmədova isə “Zənbur” jurnalının transfoneliterasiyası ilə məşğuldur və bu işi cari ilin birinci yarısında kitab halında təqdim edəcək. Leyla Məmmədovanın “Müasir Azərbaycanda nəşriyyat işi” adlı monoqrafiyası artıq çapdan çıxıb. Hazırda o, “İkinci Qarabağ savaşı bədii publisistikada” adlı yeni bir tədqiqat üzərində işləyir. Samirə Kərimovanın isə “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatı və publisistikasında soyqırım problemi” mövzusunda tədqiqat işi tamamlanıb. Şöbə müdirinin sözlərinə görə, Azərbaycan mətbuatının ilk örnəkləri ərəb qrafikası ilə çap olunduğundan müasir oxucularımızın əksəriyyəti üçün əlçatan deyil. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədilə şöbəmizin əməkdaşları XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində nəşr edilən qəzet və jurnalların latın qrafikalı əlifbaya transfoneliterasiyası işini həyata keçirirlər. “Ziya”, “Ziyayi- Qafqaziyyə”,“Arı”, “Mirat”, “Bəhlul”, “Kəlniyyət”, “Məşəl” kimi mətbuat orqanları artıq transfoneliterasiya edilərək kitab halında çap olunub, geniş oxucu auditoriyasının, ziyalılarımızın, müəllim və tələbələrimizin ixtiyarına verilib.
Tarixə güzgü tutan mərhələlər
Azərbaycan mətbuat tarixinin inkişaf mərhələlərinə toxunan şöbə rəhbəri üç əsas dövrü xüsusi qeyd edir. Alimin dediyinə görə, çar Rusiyası dövründə azadlıq məhdud idi, amma milli düşüncəli qəzet və jurnallar xalqın səsini çatdırmağa çalışırdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü qısa, amma azadlıq baxımından parlaq mərhələ idi. Sovet dövrü isə məhdudiyyətlərə baxmayaraq, mətbuat müəyyən inkişaf yolu keçdi və yeni nəsil jurnalistlər formalaşdı.
Müstəqillik dövründə isə mətbuat özünün azad inkişaf imkanlarına qovuşdu. Bu gün isə rəqəmsal texnologiyalar sayəsində mətbuatımız daha geniş coğrafiyalarda yayımlanır, dünya oxucusuna Azərbaycan həqiqətləri çatdırılır.
Sözün və fikrin azadlığı
Hər bir dövrün ədəbiyyatının yaranması, formalaşması və təkamülü prosesində mətbuatın xüsusi rolu vardır. Çünki istər XIX, istər XX, istərsə də XXI əsrin mətbuatında çıxış edən dövrün böyük ziyalıları, şair və yazıçıları dövri mətbuat orqanlarında fəal iştirak edir, içərisində yaşadıqları cəmiyyətdə baş verən mühüm ictimai-siyasi hadisələri, sosial problemləri həm müxtəlif məzmunlu publisistik məqalələrində, həm də ədəbi-bədii əsərlərində əks etdirirdilər. Sonralar bu əsərlər ayrı-ayrı kitablarda, monoqrafiyalarda toplanır və ədəbiyyatın yaranmasında baza rolunu oynayırdı. Bu baxımdan sovet dövrü mətbuatında öz yazıları ilə çıxış edən Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi, Süleyman Rəhimov, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Osman Sarıvəlli, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Mirvarid Dilbazi, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz və digər görkəmli ziyalılarımızın, şair və yazıçılarımızın xidmətləri danılmazdır. Vüqar Əhməd bildirir ki, onların bu fəaliyyəti həm publisistika, həm də ədəbiyyat üçün zəngin mənbə rolunu oynayıb.
O, bir əsr yarım bundan öncə fəaliyyət göstərən mətbuatla çağdaş mətbuatımız arasında bir sıra fərqli məqamlardan da danışıb. Qeyd edib ki, əvvəla, XIX əsrdə rus imperiyasının, çarizmin təbəəliyində olan xalqlara azadlıq, sərbəstlik verilmədiyi üçün həmin dövrdə nəşr edilən qəzet və jurnallar öz fikirlərini, onları narahat edən problemləri açıq şəkildə yazıb geniş oxucu auditoriyasına çatdırmaqda çətinlik çəkirdilər. Xüsusilə də milli ruhlu, demokratik düşüncəli yazılar, öz xalqının müqəddəratı ilə bağlı məsələlər mətbuat səhifələrinə çıxarıla bilməzdi. Mətbuatda ideoloji baxımdan çatışmayan bu cəhətlər Cümhuriyyət dövrünə qədər davam edib, iki ilə qədər müəyyən azadlıqlar əldə edən milli mətbuatımız sovet dövründə yenə də bəzi məhdudiyyətlərlə qarşılaşmalı olub. Lakin ölkəmiz öz müstəqilliyini əldə etdikdən senzura ləğv edildi və mətbuatımızda demokratik, azad fikirlər öz əksini tapdı.
İkincisi isə elm və texnikanın zəif inkişaf etdiyi XIX əsrlə XXI əsr arasında çox böyük fərqlər vardır. Şübhəsiz, o dövrdə naşirlərimiz çox böyük fədakarlıqlar göstərərək çətin şəraitdə və ictimai-siyasi hadisələrin kəskin xarakter aldığı bir mərhələdə qəzet və jurnalların çapına nail olurdular. Müasir mətbuatımız isə son dövrün bütün texnoloji imkanlarından səmərəli şəkildə istifadə etmək imkanına malikdir. İnternet üzərindən bütün dünyaya çıxışı olan mətbuatımız dünya arealında geniş yayımlanaraq beynəlxalq aləmə çatdırıla bilir.
Gənclərə çağırış və gələcək planlar
Gənc tədqiqatçılara müraciət edən şöbə müdiri onlara tövsiyə edir ki, milli mətbuat tariximizi dərindən araşdırsınlar, ərəb əlifbasını öyrənsinlər və klassik mətbuat nümunələrinin transfoneliterasiyası ilə məşğul olsunlar. Çünki xalqın mədəni və siyasi kimliyi, yaddaşı məhz mətbuatda tarixləşir.
Gələcək layihələrə gəlincə, o bildirib ki, “Qarabağın fatehi – İlham Əliyev” və XIX–XX əsrləri əhatə edən “Qarabağ ədəbi-mədəni mühiti” adlı monoqrafiyalar üzərində işlər planlaşdırılır. Eyni zamanda, “Babayi-əmir”, “Zənbur” jurnalları və “Şərqi-Rus” qəzetinin transfoneliterasiya layihələri də gündəmdədir.
Azərbaycan mətbuatı dünyaya çıxır
Şöbə əməkdaşları Azərbaycan milli mətbuatının açılmamış səhifələrinin təkcə ölkə daxilində deyil, eləcə də dünya ictimaiyyətinə tanıdılması istiqamətində böyük işlər görürlər. Professor Vüqar Əhmədin, Gülbəniz Babayevanın, Gülnar Səmanın, Dilbər Rzayevanın, Şahanə Məmmədovanın və başqalarının çoxsaylı elmi məqalələri İran, Türkiyə, Rusiya, Ukrayna, Özbəkistan, Qazaxıstan, Polşa, Avstriya, İsveç, Yunanıstan, Belçika, İtaliya, Hindistan, Almaniya və digər ölkələrin nüfuzlu jurnallarında dərc edilərək beynəlxalq aləmdə yayımlanıb. Bununla yanaşı, şöbənin əməkdaşları bir çox beynəlxalq konfranslara qatılaraq Azərbaycan mətbuatının 150 illik tarixinin işıqlandırılması, görkəmli mətbuat xadimlərinin, şair və yazıçıların, elm və sənət adamlarının tanıdılması və əsərlərinin təbliği istiqamətində də mühüm işlər görürlər.
... Hiss olunurdu ki, şöbənin hər bir əməkdaşı öz işini sevir, tədqiqatlara böyük məsuliyyət və peşəkarlıqla yanaşır. Burada Azərbaycan mətbuatının zəngin tarixi yaddaşı qorunur, araşdırılır və yeni nəsillərə ötürülür. Əməkdaşların elmi axtarışlara olan marağı, mətbuat tariximizin incəliklərinə dərindən bələd olmaları, həmçinin bu irsi gələcək nəsillərə çatdırmaq əzmi xüsusilə diqqət çəkirdi. Bizdə bir daha əminlik yarandı ki, mətbuat tariximizi araşdırmaq sadəcə keçmişi öyrənmək deyil, həm də gələcəyi yazmaqdır.
