Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin tarixi lap qədim dövrlərə gedib çıxır. Bu əlaqələrin zəngin ədəbi mənzərəsi iki xalqın tarixi ənənələrə bağlılığı – ortaq ədəbi abidələrinin olması ilə xarakterikdir.
Azərbaycan və özbək xalqlarının ədəbi-mədəni əlaqələrinin çoxəsrlik zəngin və keşməkeşli bir tarixi olmasına baxmayaraq, müstəqillik dövrü yalnız bu əlaqələrin çiçəklənməsi üçün şərait yaratmaqla kifayətlənmədi, həm də bu minillik tarixi ənənələri yeni tələblər əsasında saf-çürük etməyi, yeni prinsiplər müstəvisində dərindən öyrənməyi, istiqlal məfkurəsi baxımından geniş şəkildə işıqlandırmağı müasir ədəbiyyatşünaslıq qarşısında ciddi vəzifə kimi qoydu.
Bu fikirlər AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri şöbəsinin müdiri filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvinin (Binnətova) “Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri tarixindən” sərləvhəli məqaləsində yer alıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.
Müstəqillik illərində Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri müxtəlif aspektlərdə – həm tədqiqat, həm də dissertasiya mövzusu olaraq geniş araşdırılıb, eyni zamanda, bədii əsərlərin tərcüməsi məsələlərini qeyd edə bilərik. Bu əlaqələr müstəvisində Müstəqillikdən əvvəl beş, müstəqillik illərində isə iki doktorluq dissertasiyası müdafiə edilib. Ümumiyyətlə, Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələr müstəvisindəki qarşılıqlı münasibətlər, bəlkə də əlaqələr sıralanmasında birinci (ola bilsin, son illərin Türkiyə ədəbiyyatına aid tədqiqatlarla müqayisədə ikinci) yerdə dayanır. Yəni saysız-hesabsız məqalələr, kitablar, tərcümələr siyahısını bir məqalədə sadalamaq mümkünsüzdür. Misal olaraq bəzi tarixi-ədəbi faktlara diqqət yetirə bilərik.
Müstəqillik dövründə Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin poetik təməli Nizami irsinə özbək klassik şairlərinin məhəbbəti üzərində daha da möhkəmlənib. Eyni zamanda, XV əsrdən sonra Nəvainin əsərlərinin Azərbaycan ədəbiyyatına, o cümlədən Füzuli, Kişvəri kimi nəhəng Azərbaycan klassiklərin yaradıcılığına təsiri çox olub. Bu ədəbi faktlar “Əlişir Nəvai Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında” (Bakı, 2009. 360 s.) adlı məqalələr toplusunda yer alıb. Kitabda XX əsr boyunca və XXI əsrin əvvəllərində Əlişir Nəvai haqqında müxtəlif mətbuat orqanlarında görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının məqalələri toplanıb.
Azadlıq və istiqlaliyyət hər iki qardaş xalqın əsrlər boyu ən böyük arzusu, ürəyində ağrıya çevrilən ən ağır nisgili idi. Tarixin amansız hökmü ilə keçən əsrin əvvəllərində Kokandda elan edilmiş Türküstan Muxtariyyətinin ömrü (1917-1918) də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ömrü (1918-1920) kimi qısa olmuşdu. Hər iki quruluş qanlı imperiya orduları tərəfindən silah gücünə və böyük qurbanlar hesabına darmadağın edildikdən sonra müəyyən illər keçər-keçməz Stalin repressiyası başqa xalqlar sırasında, Azərbaycan və özbək xalqlarının bütün düşünən beyinlərini, əsl ziyalı oğullarını yenidən ölüm “imtahanı”na çəkmiş və onların böyük əksəriyyətini amansızcasına məhv etmişdi. Bütün bu dəhşətlər və imperiya havadarlarının min cür hiyləsi ilə hər iki ölkədə müstəqillik ərəfəsində tökülən nahaq və günahsız qanlar ən çox ədəbiyyatın yaddaşında yaşayırdı və ilk növbədə, ədəbiyyatın vicdanını ağrıdırdı. Odur ki, hər iki ölkənin şair və yazıçıları müstəqilliyin elan olunmasını yalnız böyük sevinc və dərin inam hissi ilə qarşılamaqla kifayətlənmədilər. İstiqlal, bir tərəfdən onlardakı bağlı sandıqların açılmasına şərait yaratdı, digər tərəfdən, sovet dönəmində yaxın və uzaq keçmişə dair qadağan olunmuş mövzularda yeni-yeni əsərlərin yazılmalarına yol açdı. Özbək şair və yazıçılarının istiqlal dönəmində yaratdıqları əsərlərdə yuxarıda sadalanan keçmiş faciələrinin bədii əks-sədası və ya təsviri fonunda iki xalqın taleyindəki müştərək cəhətləri sezmək çətin deyil.
Məhz ona görədir ki, müstəqillik illərində istər Azərbaycan dilindən özbəkcəyə, istərsə özbək dilindən azərbaycancaya tərcümə olunan nümunələrin böyük bir hissəsini, hətta onlardan bəziləri müstəqillikdən qabaq yazılmış olsa belə, bu və ya digər istiqlal ruhu ilə səsləşən, vətənpərvər obrazları və azadlıqsevər qəhrəmanları ilə seçilən əsərlər təşkil edir.
Osman Qoçqarın Azərbaycan ədəbiyyatından tərcümələri də diqqətəlayiqdir. Onun Mirzə Cəlildən, Mirzə Ələkbər Sabir, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı və başqa klassiklərimizdən, xüsusən Hüseyn Cavidin “İblis”, “Əmir Teymur”, “Şeyx Sənan” kimi əsərlərinin tərcümələri özbək ədəbi mühitində böyük rəğbətlə qarşılanıb. Müstəqillik dövrü Azərbaycan–özbək ədəbi əlaqələrinin ciddi uğurlarından danışarkən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təşəbbüsü ilə “Dünya ədəbiyyatı” dərgisi, “525-ci qəzet”, Atatürk Mərkəzi və başqa təşkilatların iştirakı ilə 2005-ci ildə Azərbaycan paytaxtında təşkil olunmuş “Tərcümə məsələləri və qloballaşma” mövzusunda Bakıda keçirilən beynəlxalq konfrans qeyd olunmalıdır.
Azərbaycandakı “Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin bu təşəbbüsünə Özbəkistanda dərc olunan “Cahan ədəbiyyatı” dərgisi Azərbaycanla bağlı xüsusi buraxılışı ilə cavab verdi.
Müstəqillik dövrünün qarşılıqlı ədəbi-mədəni əlaqələrində müşahidə olunan özünəməxsus hadisələr, bir ədəbi simanın yaradıcılığında iki ədəbi mühit ənənələrinin sintezləşməsi və hər iki ölkədə yaşayan eyni etnik azlığın mədəni “körpü” rolunu oynayaraq iki xalqın ədəbi ənənələrini bir-birinə ötürməsi təkcə Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin deyil, ümumən ədəbi-mədəni əlaqələrin yeni təzahür formaları kimi diqqəti cəlb edir. Bu isə ədəbi əlaqələrin nəzəri əsaslarının dərinləşdirilməsı və miqyasının genişləndirilməsi baxımından olduqca qiymətli və əhəmiyyətli material verir.
Müstəqillik illərində bu vəziyyət bir qədər dəyişdi. Bunun üçün iki ölkə arasında elm, təhsil sahəsində əməkdaşlıq müqavilələri (burada təhsil haqqı, diplomların tanınması məsələsi və s.) lazımdır ki, işlər rəsmi zəmində həll olunsun. Hazırda təmsil olunduğum AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu dünyanın bir çox ölkələri ilə belə müqavilələri imzalayıb. Özbəkistan Respublikası haqqında da bu fikri söyləyə bilərəm. İnstitutda ayrıca Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri şöbəsi yaradılıb. Şöbənin nəzdində “Əlişir Nəvai Ədəbiyyatşünaslıq Mərkəzi” var. Bu şöbədə ədəbiyyatlarımızı qarşılıqlı öyrənməklə, tədqiq etməklə yanaşı, kitablar da yazılır, yeni kadrlar hazırlanır. İlk dəfə “Azərbaycanca-özbəkcə” (23 min söz) lüğətini yazdıq, Əlişir Nəvai, Zahirəddin Məhəmməd Babur, Maqsud Şeyxzadə və başqa məşhur ədəbi simaların yubileylərini keçirdik. Özbəkistanın bir çox institutlarına mühazirələr, ustad dərsi keçmək üçün dəvətlər alırıq. Bunlar, əlbəttə, böyük missiyadır. Belə bir işlərin nəticəsi olaraq, Beynəlxalq Türk Akademiyası AMEA-nın vitse-prezidenti, institutumuzun direktoru akademik İsa Həbibbəyli “Əlişir Nəvai” qızıl medalı ilə təltif olundu.
Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri şöbəsi fəaliyyətə başladığı dövrdən indiyə qədər xeyli işlər görərək, iki xalq arasındakı ənənəvi ədəbi əlaqələr kontekstində yüksək nəticələr əldə edib və etməkdədir. Şöbənin fəaliyyəti illərində xeyli sayda kitablar nəşr etdirmişik: “Özbək ədəbiyyatı (ədəbi portret cizgiləri, araşdırmalar, müsahibələr, 2016)”, “Özbək ədəbiyyatı və Azərbaycan (tədqiqatlar, ədəbi portretlər, söhbətlər”, özbəkcə, 2016)”, “Əlişir Nəvai və Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Səməd Vurğun və türk dünyası” (2017), professor M.Fuad Köprülü. “Əlişir Nəvai (risalə, 2017), “Zahirəddin Məhəmməd Babur və Azərbaycan”, “Zahirəddin Məhəmməd Babur və XVI əsr özbək ədəbiyyatı: Ə.Nəvai adına Dövlət Ədəbiyyatı Muzeyi ekspozisiyası əsasında qısa məlumat kitabı” (2017), “Azərbaycanca-özbəkcə, özbəkcə-azərbaycanca lüğət” (25 min söz), “İki xalqın oğlu – Maqsud Şeyxzadə”, “Jalil Mammadqulizoda. Pochta kutisi” (Ozarboyjonchadan Usmon Qо´chqo´r tarjimasi) // g´oya va so´zboshi muallifi: Ak.Iso Habibbeyli, “Əlişir Nəvai. Hikmətli sözlər - Hikmatli so‘zlar” (Azərbaycan və özbək dillərində), İsa Həbibbəyli 70 yaşına ithaf olunmuş “Ustoz”, “Şərq təzkirəçilik tarixindən”, “Xalid Səid Xocayevin “Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım” memuarı (özbək və Azərbaycan dillərində (2019), “Ə.Nəvainin əsri və nəsri” (elmi-filoloji və dini-təsəvvüfi əsərləri) monoqrafiyası (“Sənətkarın elmi pasportu” seriyası-11) // ön söz: akademik İsa Həbibbəyli), “Nizami Gəncəvi və Əlişir Nəvai: ənənə və novatorluq” (2021), “Zahirəddin Məhəmməd Babur və Azərbaycan” (2022) “Heç demirsən, Ələsgərim hardadır?” (2022).
Şöbə əməkdaşlarının birgə zəhməti sayəsində 2020-ci ildəki Vətən müharibəsi Zəfərimizin qəhrəmanlarına həsr olunmuş “Vətən simurqları” kitabını hazırlayıb nəşrə təqdim etdik.
Müxtəlif illərdə şöbənin təşkilatçılığı ilə bir sıra beynəlxalq konfrans və təqdimatlar keçirilib: “Əlişir Nəvai və Azərbaycan ədəbiyyatı” (2016), “Səməd Vurğun və ədəbi türk dünyası” (2017), “Camal Kamal və Azərbaycan ədəbiyyatı” (2017), “Zahirəddin Məhəmməd Babur və Azərbaycan” (2018), “Maqsud Şeyxzadə Azərbaycan və özbək xalqının görkəmli oğlu” (2018), “Azərbaycanca-özbəkcə, özbəkcə-azərbaycanca lüğət” (25 min söz) (təqdimat, 2019), “Əlişir Nəvai ədəbi və elmi irsinin öyrənilməsi” (2020), “Nizami Gəncəvi və Əlişir Nəvai: ənənə və novatorluq” (2021), “Zahirəddin Məhəmməd Babur və Azərbaycan” (2021), “Əlişir Nəvainin əsri və nəsri (elmi-filoloji və dini-təsəvvüfi əsərləri)” (2021).
İnstitutumuz Özbəkistanın bir neçə ali təhsil ocağı ilə əməkdaşlıq memorandumunun imzalanmasına vəsilə olub. Əməkdaşlarımız Özbəkistanın bir çox universitetlərində “Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri”, “Əlişir Nəvai və Azərbaycan”, “Əlişir Nəvai” mövzularında mühazirələr oxuyublar.
Ədəbiyyat İnstitutunun “Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq” beynəlxalq elmi jurnalının 2020-ci il birinci sayı “Xüsusi buraxılış” olaraq Azərbaycan-özbək elmi-ədəbi əlaqələrinə həsr olunub (elmi jurnalları tarixində ilk dəfə). Jurnalda Azərbaycan-özbək ədəbi-elmi əlaqələr tarixinə nəzər salınıb, hər iki xalqın qədim zamanlara söykənən dostluq-qardaşlıq əlaqələri təhlil edilib. Nəşrdə özbək ədəbiyyatının ayrı-ayrı ədəbi simaları, ictimai xadimləri haqqında yazılmış məqalələrə yer verilib. Bu tədqiqatlarda Azərbaycanın tanınmış alimləri özbək elmi-ədəbi mühitini, iki xalq arasında mövcud olan ədəbi əlaqələri təqdim ediblər. “Xüsusi buraxılış”da “Ustad Əlişir Nəvai və Babur”, “Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq – ədəbi əlaqələr”, “Əmir Teymur ədəbiyyatda”, “Yeni özbək ədəbiyyatı: Azərbaycandan baxış”, “Ədəbiyyatşünaslıq” və “Bədii tərcümə məsələləri” adlı bölmələrdə ümumilikdə 44 məqalə və “Qardaşlıq duyğuları” bölməsində “Azərbaycandan salam” və “Özbəkistandan baxanda” yarımbaşlıqlarda Azərbaycan və özbək şairlərinin şeirləri çap olunub. Sonda isə “Fotolarda yaşayan qardaşlıq və əməkdaşlıq” başlığı ilə Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri əyani şəkildə fotolar (28 səhifədə 55 foto) vasitəsilə təqdim edilib.
Özbəkistan Respublikasının müxtəlif ali məktəblərində, Özbəkistan Elmlər Akademiyası Dil, Ədəbiyyat və Folklor İnstitutunda alimlik dərəcələri üzrə müdafiə edən onlarla kadra 100-dən çox rəylər hazırlanıb göndərilir. Əfqanıstana (Kabul, Məzari-Şərif və Herat şəhərlərinə) gedərək “Əlişir Nəvai-570” və “Əlişir Nəvai-575” beynəlxalq konfranslarında məruzələr etmişəm.
Əməkdaşlığımızın nəticəsi olaraq 2017-ci ildə Özbəkistanda fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Babur Fondunun Azərbaycan bölməsi yaradıldı. 2020-ci il 17 fevral tarixində şöbənin nəzdində “Əlişir Nəvai adına Ədəbiyyatşünaslıq Mərkəzi” açıldı. 2020-ci ildə akademik İsa Həbibbəyli Ə.Nəvai adına Daşkənd Dövlət Özbək Dili və Ədəbiyyatı Universitetinin fəxri professoru seçilib. Mən isə 2019-cu ildə həmin universitetin, eləcə də Miqumi adına Kokand Dövlət Pedaqoji İnstitutunun və Zahirəddin Məhəmməd Babur adına Əndican Dövlət Universitetinin fəxri professoru adına layiq görülmüşəm.
Şöbədə tez-tez iki qardaş xalqın ədəbiyyatlarının müqayisəsinə həsr olunmuş maraqlı diskussiya və seminarlar keçirilir, tanınmış alimlər bu tədbirlərə dəvət olunur.
Ədəbiyyat İnstitutunun Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələri şöbəsi 2022-ci ildə də böyük və yeni layihələrlə elmi-tədqiqat fəaliyyətinə davam edir.
