Literary history is undoubtedly not a spontaneous activity, it requires the presence of a real (-!) concept thought out and prepared by deep minds. This word "concept" is so common in the field of literary history that the cases where it is used alone and together with other words cover everything in vain, and sometimes irremediably replace it. After reaching a certain level, every serious philologist undoubtedly wants to write a history of literature, either alone or in a team. Nowadays, the perfection of this work in a team is perhaps in doubt, firstly, because the team members may be of a lower level, alien to modern philological thinking, or very far from it. Sometimes this unquenchable passion, forward rush, love of writing and creating, the torment of leaving a mark, of paving the way, overcomes everything, and then the entire tribe of average philologists falls into the middle.
Filoloqlar arasında elələri var ki, doğrudan da, mənbə və məxəzləri gözəl bilir, faktura bazası aşıb-daşır, o insanları tarix yazmağa cəlb eləməyin yeri yoxdur, onlar mənbəşünaslıq sahəsində ixtisaslaşıblar, elə də qalsalar, yaxşı olar. Yəni, əvvəlki dönəm və epoxalarla müqayisə fikrimizcə, yersizdir. Bir köklü işin lazımi səviyyədə icra oluna bilməsi üçün indi "dar ixtisaslaşma" tələbi aktualdır. Bir filoloqun həm mənbəşünas, həm nəzəriyyəçi, həm ədəbiyyat tarixçisi olmaq şansı, bəlkə də müəyyən yaş həddində və şərtlər daxilində reallaşa bilər, ancaq bunun bir faydası olmaz. Həddindən artıq çox yazan müəlliflərin bütün xüsusiyyət və keyfiyyət göstəriciləri üzdədir: həm müasir ədəbiyyat, klassik dövr, folklor və ümumən Azərbaycan ədəbiyyatını o başından-bu başınadək "bilən" filoloq ciddi ədəbiyyat tarixçiliyi müstəvisində nəsə eləyə bilərmi? Bir sözlə, ixtisas sahələri arasında dəqiq keçidlər yaradılmalıdır, cildlərlə "araşdırmalar" yazmaqdansa, bu işin həyata keçirilmə yolları tapılmalıdır. Sovet dövründə yazıçı Elçinin bir məqaləsində işlətdiyi "difiramba" sözü indi bilsəniz, nə qədər qol-budaq atıb. Ciddi işlər nadir hallarda yazılır, həm də epizodlar halında, difiramba sürəkliliyi adamın üstünə gəlir. Filoloqu yetişdirməyin bir yolu da, bəlkə onu tərifdən qorumaqdı, onu tərifə, difirambalara həsrət qoymaqdı. Digər millətlərin (lap elə fransızların) müxtəlif dövrlərdə qələmə aldıqları ədəbiyyat tarixləri arasında yerlə göy qədər fərqlər varkən, bizim ədəbiyyat tarixlərimizin niyə hamısı bir-birinə bənzəyir? Bunun əsas səbəblərindən biri filoloji yanaşmanın bəsitliyində və metodologiyanın olmamasındadır.
Yuxarıda işlətdiyimiz sözün (dar ixtisas...) qəhətə çıxması, bu xananın boş qalması çox böyük problemlərin yaranmasına səbəb olur. Bir filoloqu təsəvvür edin: çox böyük istedad və zəka sahibidir, ancaq onun "azarı" (aparıcı ehtiras...) hər şeydən mükəmməl yazılar ortaya qoymaqdır. Bütün ömrü boyu istedad və zəkanı hara gəldi, hansı filoloji məsələ oldu, xərcləyir, tanış olmadığı, güzarı düşmədiyi məsələlərdən "arayışlar" əsasında irihəcmli yazılar qələmə alır. Gün gəlir, bu minvalla bütün yazıları, o yazılardakı keyfiyyət göstəriciləri baş-başa gəlib bərabərləşir (qısaqapanmada işıqlar söndüyü kimi -!), adamın quru adı qalır, cildləri oxunmur, oxumağa başladınmı, səni itələyir. Ancaq... bu insan dar bir sahədə ixtisaslaşmanı hədəf seçərsə, mənzərə başqalaşar. Məsələn, təkcə Nəsimi, yaxud Füzulidən yazarsa, onların mətnlərinə nüfuz edən, bu mətnlərin əhatə etdiyi məsələləri öyrənməyə bir ömür çatarmı? Təbii ki, çatmaz.
İndiki halında bizim filoloji araşdırma mətnlərinin əksəriyyəti seyrəkdir, toxunan kimi dağılmaq, uçmaq təhlükəsi var, filankəs anadan oldu, dünyadan köçdü, filan əsərlər yazdı, sən də inanaraq onun yazdıqlarını ciddi şəkildə təhlilə can atırsan, ancaq o əsərlərin, o yaradıcılıqların törətdiyi proses ortada yoxdu, orta çöküb, o qədər boşluq yaranıb ki, bu sənin qələmə aldığın yox, can qurtardığın yazı olur...
