I remember well, when the Iraqi-Turkmen poet Faruk Köprülü first came to Azerbaijan, a meeting was held with him in the "Open air reading hall" organized by the National Library based on the "Poetry from the Days" project of Khayal Rza, press secretary of the Writers' Union. At the memorable meeting, Faruk Köprülü read excerpts from his book "I flew a falcon from Kirkuk to Baku" dedicated to Azerbaijan without seeing our country. After the meeting, we talked about the literary process and our literature. Unexpectedly, Dr. Faruk Köprülü said that after Nasimi, Shah Ismayil Khataini left a gap in poetry. When I objected, he started arguing with me, saying, "If there is someone else, show me."
Deyim ki, bu savadsızlıq əlaməti idi, günah işləmiş olardım. 1994-cü ildə Bağdadda Füzulinin 500 illik yubileyinə həsr olunmuş Beynəlxalq konfransda Dr.Faruk Köprülü çox maraqlı elmi məruzə ilə çıxış etdi. Məruzəsi ərəbcə çıxan "Füzuli Bağdadi - 500" məqalələr toplusu"nda (Bağdad, 1995) çap olundu. Bəs onun qızğın mübahisəyə girişməsini nə ilə izah etmək olardı? - Sadəcə olaraq məlumatsızlıqla.
Mən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun hazırladığı möhtəşəm "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" (Bakı, "Elm", III cild, 2009) əsərinin xülasəsini akademik Bəkir Nəbiyevin xahişi ilə, təmənnasız ingilis dilinə tərcümə etdiyimdən (səh.720-733) Nəsimidən sonra Azərbaycan və İraq-türkman ədəbiyyatını zənginləşdirən şairlər haqqında kifayət qədər məlumatım vardı (o fikirdəyəm ki, qazancım daha çox olub). Odur ki, Qasım Ənvar, Bədr Şirvani, Əşrəf Marağai, Cahanşah Həqiqi, Kişvəri, Həbibi, Ənsari, Hamidi, Xəlili, Bəsiri, Süruri, Həqiri, Şəmsi Bağdadi, Zehni Bağdadi, Zayel Bağdadi, Elmi Bağdadi kimi şairlərin adını çəkəndə Faruk Köprülü susdu.
Doğrudur, Əta Tərzibaşı "İraqda türkman ədəbiyyatının başlanğıcına dair araşdırmalar" adlı məqaləsində yazır ki, 1410-1469-cu illər arasında İraqın şimalına qədər uzanan Qaraqoyunlu dövlətinin hakimiyyəti zamanı Türkman ədəbiyyatının vüsət aldığını göstərmək olar. Lakin tədqiqatçı yalnız Cahanşah Həqiqinin adını çəkməklə kifayətlənir.
Dr.Farukla baş verən hadisəyə bənzər hadisə 30 oktyabr 2023-cü il tarixdə Bakıda keçirilən "İraq türkmanları və türk dünyası: tarixi yaddaşın bərpası Beynəlxalq elmi-praktik konfransda baş verdi. Konfransın açılışında "Azərbaycan və İraq türkmanları arasında ədəbi-mədəni, elmi əlaqələrin tarixi" mövzusunda məruzə edəndən sonra, uzun illərdən bəri görmək arzusunda olduğum (konfransa 40-dan artıq iraqlı soydaşımız dəvət olunmuşdu) belə bir günü görməyin sevincindənmi, həyəcanındanmı, bilmirəm, qan təzyiqim çox artdı və məni evimə apardılar. Təəssüf edirəm ki, "İraq türkmanlarında və Azərbaycanda milli kimlik məsələsi" (Səlcuq Bacalan), "Böyük türkmanlardan İraq türkmanlarına doğru etnogenez prosesi" (Əfzələddin Əsgər), "İraqda türkman qurumları" (Faruk Abdullah), "İraq türkman mətbuatının qısa tarixi" (Şəmsəddin Kuzəçi), "İraq türkman mətbuatının aparıcı nümayəndələri" (Gülzar Bayatlı), "Azərbaycan-İraq türkman ədəbi əlaqələrinin mediada işıqlandırılması" (Rəşad Məcid) kimi çox maraqlı məruzələri dinləməkdən məhrum oldum.
Həmin axşam qonaqların şərəfinə təşkil olunan ziyafətdə tanımadığım iraqlı soydaşlarımızdan biri mənə bir məktub verdi. Məktubda yazılmışdı: "Xocam, konfransda sizinlə Nəsimi ilə bağlı bir münaqişə yapacaqdım. Tansionunuz qalxdığına görə alınmadı. Xocam, Nəsimiyə qədər heç bir İraq türkman şairi haqqında məlumatımız yoxdur. Belə şairlər olubmu? Əgər sizdə belə bir məlumat varsa, Kərkükə - Aydın Kərkükə göndərməyinizi xahiş edirik".
Bu məsələ barədə Dr. Şəmsəddin Kuzəçi ilə də söhbətimiz olmuşdu. Şəmsəddin bəy, hətta inamla yazır ki, Nəsiminin əsərlərinə diqqət yetirsək, yaradıcılığının zənginliyinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, ondan əvvəl onlarla şair olmuşdur. Lakin onlar kimlərdir, yaradıcılıqları necədir? Bu məsələ İraq-türkman elm aləmi üçün hələ də qaranlıq olaraq qalır.
Hər şeydən əvvəl, onu deyim ki, Dr.Şəmsəddin Kuzəçi Nəsimini yetişdirən mühitin olduğunu, şairin Azərbaycan dilini və İraq-türkman ləhcəsini hakim ərəb-fars dilləri səviyyəsinə qaldırmasının o mühitlə bağlı olduğunu göstərməsi diqqətəlayiqdir.
Nəsimi yaradıcılığına qol-qanad verən, onu öz doğma dilində əsərlər yazmağa sövq edən, ona söz sənətinin şəffaf çeşməsindən su içirən istedadı sayəsində onu dahi edən həmin mühit 18 şair yetişdirmişdir: Zülfüqar Şirvani, Bağdadda Kazimiyyə Cümə məscidində uyuyan Nəsirəddin Tusi, Qazi Bürhanəddin, İzzəddin Həsənoğlu, Nəsiminin müəllimi Fəzlullah Nəimi, Mustafa Zərir, Qul Əli, Arif Ərdəbili və başqaları. Bu şairlər ulu öndər Heydər Əliyevin təbirincə desək, bir bütövün parçalarında yazıb-yaradıblar. Yəni Güney, Quzey və Türkmanelində - hərəsi bir mühitdə parlayıb.
Ulu öndər Heydər Əliyevin: "Sonralar tarixi araşdıranda gördüm ki, Güney Azərbaycan, Quzey Azərbaycan və İraq türkmanları bir bütövün parçalarıdır" tarixi kəlamı bir kökdən olduğumuzu və dil birliyimizi bir daha təsdiqləmiş olur ("Qardaşlıq", №8, İstanbul, 2000-ci il, s.4).
Heç şübhəm yoxdur ki, dil birliyinin sayəsində AMEA-nın prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli və Kərkük Türkman Mədəniyyət Dərnəyinin rəhbəri Dr.Şəmsəddin Kuzəçinin imzaladığı əməkdaşlıq müqaviləsi Türkmaneli ədəbiyyatçıları və alimləri ilə əlaqələrin möhkəmlənməsində müstəsna rol oynayacaq. Əməkdaşlıq müqaviləsinə əsasən, İraq türkmanları Azərbaycanda nəşr edilən humanitar elmlər üzrə kitabları İraqdakı Azərbaycan səfirliyi vasitəsilə tezliklə əldə edəcəklər. İllərlə arzuladığım əlamətdar tarixi hadisələrin baş verdiyinə sevinirəm.
