The collection of articles published on the occasion of the 90th anniversary of Azade Rustamova, a corresponding member of ANAS, an Honored Scientist, one of the prominent researchers of medieval Azerbaijani literature (B., 2023), is an important event in today's era of literary studies. In the book, in the articles written for half a century about the work of the internationally renowned systematic scientist, rich information is given about his multifaceted literary scientific heritage, phenomenal scientific mission, and his elegant and noble personality living in memories is presented. The compiler and scientific editor of the book, Dr. Farida Azizova, doctor of philological sciences, realized her original idea by collecting about one hundred articles, interviews, essays, poems and selections from the opinions of prominent scientists about the scientist dedicated to Professor Azade Rustamova with great effort and appreciation from the first printed sources and arranging them in chronological order. Thus, in the book, through the thoughts of people who know Ms. Azade closely, a whole monographic knowledge about her life and creative path, personality and scholarship is obtained. This principle, in addition to following the creative development of the scientist, also creates an opportunity for awareness in the field of studying the new stage of scientific and theoretical researches of medieval classical Azerbaijani literature, stylistic innovation and answering biased polemical issues in international oriental studies.
The book we are going to talk about is called "Herald of Freedom". The history of the origin of this word dates back to phil.e.d. In the article of Farida Azizova, it is interpreted as follows: "Famous scientist, talented linguist, professor Jahangir Kahramanov gave a meaningful interpretation of his character using the core of the word that sounds like his name. He added the suffix "like" to the proper noun "Azade", which is a kind of neologism in itself. created the general noun "freedom", which contains all the best human qualities possessed by this personality. According to Jahangir Kahramanov's understanding, "freedom" - both generosity and intelligence, kindness and generosity of the heart, talent, justice, freedom of judgment - in a word, should be embodied in a person it is an indicator of the best qualities that know". (24) Let us add to this comment that Azade Rustamov was able to create a Freedom floor faithful to scientific truth by courageously standing up for his scientific ethics, generosity, business acumen, and classical heritage, which has become a national value. The image of Ms. Azade remained in the memory of those who knew her precisely because of these qualities.
The author of the "Foreword", academician Isa Habibbeyli, the president of ANAS, calls his introductory essay "Azade Rustamova stage of Azerbaijani Nizami Studies" and shows that "like Nizami Ganjavi, Afzeleddin Khagani, Qatran Tabrizi, Imadedin Nasimi, Muhammad Fuzuli, Maulana Jalaleddin Rumi and others Azade Rustamova, who has important researches dedicated to the life and creativity of prominent artists, created an important scientific stage in the field of research of the Azerbaijani literature of the Renaissance and the Middle Ages. She enriched the presentation of her great predecessors in literary studies with new additions, and first of all, carried out serious research work in the field of filling the empty cells".
It should be noted that Azade Rustamova studied at the Institute of Oriental Studies of the former USSR Academy of Sciences in 1953-56 and defended her candidate's thesis on "M.Fuzuli's poem "Leyli and Majnun". In the review written by Y.E. Bertels, the outstanding oriental scholar, the scientific leader, there is such a note: "I liked everything from the beginning to the end. However, the pages about Nizami are diamonds scattered inside a diamond..." Later, Azade Khanum's research on the genius Nizami Ganjavi, indeed, He embellished Nizaminology. It seems that Bertels sensitively heard the first embryos of this ornament and gave it a high price in time, and gave his student an incentive for further research.
A. Rustamova's doctoral work entitled "Development Paths of Azerbaijani Epic Poetry" was also analyzed in detail by scientists, and its new theoretical aspects were valued in the comprehensive study and analysis of medieval literature. Academician Mirza Ibrahimov noted that "the work is valuable for the abundance of material, the breadth of research sources, the richness of the literature used, the maturity and depth of the opinions expressed, the conclusions drawn..." (35) As a result of great hard work and effort, the researcher wrote in a period of approximately 500 years. by examining the epic works of many poets with certain principles, he was able to draw valuable scientific conclusions. Throughout the work, progressive aesthetic qualities, creative features, issues of realism and romanticism of medieval Azerbaijani poetry are studied." (40)
Nəzəriyyəçi alim, AMEA-nın həqiqi üzvü Məmməd Cəfər Cəfərov A.Rüstəmovanın bu mükəmməl əsərdəki tədqiqatçılıq prinsiplərini açıqlayaraq dünya epik şeirinin inkişaf yolları, milli folklor bağları, əsatir, nağıl və dastanların, Şərq xalqlarının poeziyası ilə çoxcəhətli bədii, estetik əlaqələrinə diqqət yetirilməsini təqdir edir. Alim epik şeirin yaradıcılıq metodu, forma, üslub məsələləri, janr növləri, eləcə də Nizami yaradıcılığında həyat fəlsəfəsi, demokratik ideyalar, adil hökmdar, ictimai bərabərlik və s. kimi məsələlərin ardıcıl və əhatəli tədqiq olunduğunu vurğulamaqla bərabər xüsusi qeyd edir ki, həmçinin yüksək mənada polemik ruh əsərin yaxşı cəhətlərindəndir. Bir vaxt Qərbdə Baxer, Rizzi, Horn, Ethe kimi tədqiqatçılar Nizamini tərki-dünya bir şair kimi qiymətləndirirdilər. Son illərdə sovet tədqiqatlarında da Nizami irsinə münasibətdə bir sıra qeyri-dəqiq fikirlərə rast gəlmək mümkündür. Müəllif elmi dəlillərə istinad edərək bu müddəa və fikirlərin kökündən yanlış olduğunu sübut edir. Bu baxımdan Ş.Nutsubidze, A.Bertels kimi müəlliflərə də R.Azadənin cavabları oxucunu tamamilə qane edir (53). Məqalənin sonunda akademikin ümumiləşdirdiyi nəticə əsərin ədəbiyyatşünaslığımızdakı həmişəyaşar əhəmiyyətliliyini bir daha təsdiqləməkdədir. O yazırdı: "R.Azadənin Azərbaycan epik şeirinin inkişaf yolları (XII-XVII əsrlər)" əsəri nəinki orta əsrlər epik şeirinin, ümumiyyətlə, bu əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi inkişaf yolunun ideya-bədii, estetik xüsusiyətlərinin, fəlsəfi fikir axarının düzgün dərkinə kömək edən, yeni ədəbi faktlar, yeni fikirlər, yeni problemlərlə zəngin qiymətli tədqiqat əsəridir (56).
Azadə Rüstəmovanın orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı sahəsində çox bilikli, məsuliyyətli, orijinal üslublu, tədqiqat obyektini hərtərəfli öyrənib, düzgün elmi nəticələr çıxarmaq bacarığını istisnasız olaraq hər kəs etiraf etmişdir. Onun "Nizami Gəncəvi. Həyatı və sənəti" (1979), "Klassik Azərbaycan poeziyasında qəzəl janrının tarixi və poetikası" (1990), "Nizami və onun poeziya sələfləri" (2001) və s. əsərlərindən bəhs olunan məqalələrdə də alimin fərdi üslubuna və qədirşünaslığına dəfələrlə diqqət yetirilir. AMEA-nın müxbir üzvü Nüşabə Araslı, fil.f.d. Çingiz Sasani, fil.f.d. Vəcihə Feyzullayeva, fil.f.d. Roza Eyvazovanın məqalələrində, eləcə də görkəmli alimin yaradıcılığına həsr olunmuş üç beynəlxalq elmi konfransın materiallarında (2013, 2014, 2017) orta əsrlər ədəbiyyatşünaslığının bu sanballı, səlahiyyətli təmsilçisinə dair məruzə və çıxışlarda da onun elmi fəaliyyətinin novatorluq mahiyyətinə nəzər salınır, öyrəniləsi, təqdir olunası cəhətlər diqqətə çatdırılır. İstedadlı nəzəriyyəçi alim fil.e.d. Gülrux Əlibəyovanın fikrincə: "...onun elminin başqa bir xüsusiyyəti, özünəməxsusluğu da var ki, bu da onun xüsusi emosiyalarla, ilhamla, psixoloji faktorlarla yoğrulmasıdır. Bu xüsusiyyət, məncə, təkrarsız və cazibədar elmi ifadə tərzi yaradıb, elmimizə Azadə elmi üslubu gətirib".
"Azadəlik carçısı" kitabında dərc olunan yazılarda görkəmli alimin fədakarcasına işini sevən, daim arayıb araşdıran, alim şəxsiyyətindən dərin rəğbətlə danışılır. Azadə xanım haqqında qələmə alınan elmi, publisist, bədii yazıların hər birində ümumi bir üslubi nüans müşahidə olunur: Onun mənəvi-əxlaqi gözəlliyinə, insani mükəmməlliyinə heyranlıq, vurğunluq, emosional nidaların bolluğu. İstər onilliklərlə bir söbədə işlədiyi həmkarları olsun, istər elmi rəhbəri və məsləhətçisi olduğu aspirantlar, dissertantlar, istərsə də ölkənin bu beynəlxalq nüfuzlu alim xanımından verilişlər hazırlayan, müsahibələr alan, məqalə yazan jurnalistlər, yaxud öz duyğularını klassik şeir vəznində, şəklində məcazlandıran bir qisim pərəstişkarları olsun, - hər birinin yazısında səmimiyyət və ehtiram duyulmaqdadır. Onu "alicənablığın və xanımlığın simvolu", "Azərbaycan nizamişünaslığının birinci ledisi", "nuranə xanım", "elmimizin təəssübkeşi", "gözəllik və idrakın nadir və kamil təcəssümü" kimi ibarələrlə xarakterizə edirlər. Bəzi məqalələrin isə artıq sərlövhələrindən mətnin məzmununun aurasına nəfəslik açılır: "Azadəlik sevgisinin sirri" (Fəridə Əzizova), "Poeziyada keçən ömür" (Arif Məmmədov), "Kölgədə bəslənmiş quzey qarı" (Şirindil Alışanlı), "Azadələrin yeri ədəmdir" (Teymur Kərimli), "Azad ruhlu, ağ işıqlı alim" (Firudin Qurbansoy), "Şair dühası və alim əməyinin gülçin dühası" (Aslan Bayramoğlu), "Alimlik və xanımlıq vəhdəti" (Aida Qasımova), "Poetik göy qübbəsində sönməyən ulduzun işığı" (Sara Osmanova), "Alimin dünya şöhrəti" (Firudin Qurbansoy), "Nəcibliyin, xeyirxahlığın və zəkanın canlı mücəssəməsi" (Qürbət Mirzəzadə) və s... "Onu sevənlər, ondan heyranlıqla danışanlar arasında elələri də olurdu ki, onunla ünsiyyətdə olarkən sakitcə bu zərif qadının adi insanlara bənzəməyən daxili mahiyyətinə varır və yalnız bir səbəbdən onun qarşısında olduqları kimi görünməkdən ehtiyat edirdilər, çünki bu heyrətamiz şəxsiyyət insanın ən yaxşı cəhətlərini hiss edib, ona məhz həmin yöndən yanaşmaq kimi inanılmaz bir qabiliyyətə malik idi. Bəlkə, buna görə də hər kəs onunla görüşəndən sonra özünə onun gözləri ilə baxmağa çalışır, daha başqa cür görünmək istəmirdi. Onu hamı sevirdi ... O saf insanın təbii aqilanə təsiri ünsiyyət zamanı insanda bütün gərəksiz, onun yaxşı olmasına əngəl törədən nə varsa, onlardan aralanıb qopmağa və özünün hələ gizli, aşkar etmədiyi, ancaq bundan sonra xasiyyətinin əsas dominant cəhətinə çevrilə biləcək bu potensial imkanlarına doğru meyilləndirmək qabiliyyətinə malik idi". (Fəridə Əzizova). Professor Şirindil Alışanlının da səmimiyyətlə yazılmış məqaləsində Azadə xanımın xarakterindəki saflığın onunla ünsiyyətdə olan hər kəsə sirayət etdiyi deyilir: "Böyük söz ustadı Qurbaninin XVI əsrdə poeziya tariximizə bəxş etdiyi "kölgədə bəslənmiş quzey qarısan" misrası zərifliyin, gözəlliyin, poeziya tarixində heç kimə nəsib olmayan təbiətdəki bənzərini əks etdirir. Böyük ehtiram bəslədiyim Azadə xanımın obrazı mənim yaddaşımda Qurbaninin poetik təsvirindəki nəcibliyi, zərifliyi xatırladır. Mənə elə gəlirdi ki, Azadə xanım, kölgədəki quzey qarıdır. Onunla ünsiyyətdə olanlar özləri də bilmədən bu zərifliyin aurası qarşısında mənən təmizlənirdilər".
Jurnalist Mətanət Əzimova Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının bu görkəmli tədqiqatçısı ilə müsahibəsindən aldığı təəssüratını belə ifadə edir: "Azadə xanımın saf, ülvi hisslərinin qanadlarında Nizami, Füzuli dünyasının ucalığına pərvazlanırsan. Sözünü, söhbətini elə kökləyib nizamlayır ki, sanki titrək tellərin üstündə həzin bir nəğmə ötür" (92). Həmkarı, onu yaxından tanıyan Gülrux Əlibəyova isə yazır: "Təvazökar insan, həmişə özünü kölgədə saxlamağa cəhd edən, amma daim ictimaiyyətin diqqət mərkəzində işıqlanan, nəhəng işlər görən, misilsiz işgüzarlığı ilə hamımızdan seçilən, lirik təbiətli, göyçək simalı, baxışı mənalı, təbəssümü sirli R.Azadə xanım respublikamızın ən parlaq şəxsiyyətlərindəndir".
Azadə xanımdan tələbələri, yetirmələri də eyni səmimiyyətlə söz açır, onun xeyirxahlıq və təəssübkeşliyindən ürəkdolusu danışırlar: "Azadə xanım sözün əsl mənasında elm fədaisi idi; ömrünü, gözlərinin nurunu elm yolunda qoymuşdu. Bütün varlığı ilə elmə bağlı idi; ürəyi elmlə döyünürdü. Azadə Rüstəmova klassik irsimizin Leylisi, ədəbiyyatşünaslıq elmimizin yorulmaq bilmədən çalışan fədakar, zəhmətkeş bir xanımı idi". (Ataəmi Mirzəyev) "Azadə xanım gənc alimlərin ən adi uğurlarından vəcdlə danışıb, onları elmi axtarışa həvəsləndirən, gözə nur verən alimdir. Xeyirxahlığı, xanım davranışı, mehribanlığı ilə hamıya numunədir. Elmin yolunda kövrək qədəmləri ilə ilk addımlar atmaq istəyənlərin ana nəvazişi ilə qolundan tutur, onlara qol-qanad verib pərvazlandırır". (Firudin Qurbansoy)
Azadə Rüstəmovanın hər hansı tədqiqat əsərinə müraciət edilərsə, orada insan xisləti, insan taleyi və insanı səadətdən məhrum edən problemlərə geniş yer verilir. Nəcib təbiətli humanist alimin qədim və orta əsrlərə aid zəngin bədii irsimizin tədqiqində "düzlük və həqiqət hökm sürən" eynihüquqlu, bərabər vətəndaşlardan ibarət ali insan cəmiyyəti dəfələrlə vurğuladığı problemlərdən idi. Elmi fəaliyyəti ilə süsləndirdiyi iç dünyasında o, özünün kiçicik ideal cəmiyyətini quraraq, ətrafındakı böyüklü-kiçikli insanlara doğma, səmimi münasibət bəsləyir, qarşılıq görməsə belə, onları da yetkin mənəviyyatlı insanlar kimi qəbul edirdi. Böyük Nizaminin yüzilliklər öncə xəyalən yaratdığı ideal cəmiyyətin nəhayətdə reallaşacağına qəlbən inanırdı... Onun büllur dünyasında mənəvi saflıq, duyğusallıq, insansevərlik atmosferində anlaşma, qayğı, sevgi, ab-havası həyatın əvvəl-axır yaxşılığa doğru dəyişəcəyinə böyük inam yaradırdı. Insan kimi nə qədər zərif, həssas, nəcabətli, gözəl xanım olsa da, bir o qədər dərin bilikli, zəngin, məlumatlı, bənzərsiz elmi üslubu olan həqiqi alim idi. O, öz qənirsiz xanım mənəviyyatı və misilsiz elmi varisliyi ilə xalqımızın tarixində əbədi məskən salmışdır.
90 illik yubileyini qeyd etdiyimiz, bütün gözəl təşbeh və təyinlərin yaraşdığı, ömrünün 50 ilini Ədəbiyyat İnstitutunda keçirən, onun inkişafına xidmət edən, dəyərli tədqiqatları ilə ədəbiyyatşünaslığımızı zənginləşdirən Azadə xanım haqqındakı bu kitabda təqdim olunan məqalələr onun işıqlı şəxsiyyətini həyatda görməyən həm bugünkü nəslə, həm gələcəyin tədqiqatçılarına bütün yönləri ilə tanıda biləcək. Azadə xanımla canlı ünsiyyətdə olan biz nəsil isə: nə yaxşı ki, Ədəbiyyat İnstitutunun, ədəbiyyatşünaslığımızın rəngli tablosunda "Azadəlik" rəngində bir naxış var, deyirik! Şöləsi hələ neçə nəsillərə bəs edəcək naxış!
Ədəbiyyat qəzeti. - 10 oktyabr. - 2023.
