Throughout the centuries, we have come across moments in Azerbaijani history when women showed courage that would shape the national destiny. In this context, Gabula Khanum, who cut off the hands reaching out to our land in the first quarter of the 18th century, destroyed the officer and soldier staff of the Russian army, and whose name has deliberately disappeared from the pages of history, is a heroic woman who was the cause and pioneer of the policy of Peter I, the "first open and great bloody protest in Azerbaijan against the Russian invasion and occupation movement." Azer Turan's recently published book "Gabula Khanum and Peter I" sheds light on these deliberately obscured pages of our history, and examines the causes and motives of that bloody event with references to the few sources we have.
In the early 18th century, along with Derbent and Baku, the Salyan region also became a target of imperial interests. The large-scale military-political interventions of Tsarist Russia in this region were not limited to territorial occupations, but were also aimed at changing local administrative structures and demographic composition. It was during this period that the emperor warned his high-ranking military officer of the danger and the incident is directly related to the name of Gabula Khanum. The sudden murder that occurred against the background of the Russian army establishing a military headquarters in Salyan and the establishment of "peaceful" contacts between high-ranking officers and local administrators was not just a personal revenge - it was a strategic confrontation and a resolute national stance.
The book "Gabula Khanum and Peter I" refers to Abbasgulu Agha Bakikhanov's work "Gulustani-Iram" and notes that Peter I, who occupied Derbent and Baku almost without resistance, warned his general Matyushkin, saying, "Gabula Khanum, the ruler of Salyan, is the eldest of the rebels. One must be careful of her so that no misfortune happens," he said. The book examines the reason for this caution and provides a brief look at the history of blood feuds.
Hadisənin özünə gəlincə, 1724-cü ildə Salyanda bir gündə rus imperiya ordusunun bütün zabit heyəti zərərsizləşdirilir. Belə ki, payızda podpolkovnik Zambulatovun süvari batalyonu Salyana daxil olur və Kürün sahilində - Salyan hakiməsi Qəbula xanımın malikanəsinin qarşısında qərargah qurur. Qəbulə xanım bütün heyəti malikanəsində təşkil etdiyi ziyafətə dəvət edir və öz silahlıları tərəfindən onları qətlə yetirdir. Kitabda müxtəlif tarixi mənbələrə istinadla hadisənin mümkün detalları əksini tapmaqla yanaşı, suallar da qoyulur:
Necə olur ki, Salyan naibi Həsən bəy dörd ay öncə Bakıda çara sədaqət andı içir, amma xanımı imperiya ordusunu məhv edir?
Necə olur ki, I Pyotrun xüsusi xəbərdarlığına baxmayaraq, ordusu bunca ehtiyatsızlıq göstərib ziyafətə qatılır? (və bu malikanə belə bir miqyasda ziyafət keçirmək üçün müsaid idimi?)
Qəbulə xanım 56 il öncə baş vermis hadisənin - Stepan Razinin qurban verdiyi adaşı, gözəl azərbaycanlı qızı Qəbulənin qisasını alırdımı?
Bəs bu hadisədən sonra nələr oldu, nə baş verdi? Doğrudanmı, Dərgahqulu bəy Qəbulə xanımı öldürüb başını Bakı komendantı Ostafyevə verdi?
Nəyə görə Qəbulənin nə özünün, nə də davamçılarının taleyi barədə sonradan heç bir məlumata rast gəlinmir? Halbuki dövrün mənbələri göstərir ki, bu ailənin siyasi təsiri uzun müddət Salyanda hiss olunub. Üstəlik, tarix kitablarında sələfi Qəbulə ilə Salyan hakiməsi Qəbulə xanım haqqında məlumatlar qarışdırıldığından "kələfin ucu qarışır".
"Qəbulə xanım və I Pyotr" kitabında bu suallar qismən cavabını tapsa da, Qəbulə xanımın özü və şəcərəsi haqqında geniş, dərindən bir obyektiv araşdırmaya ehtiyac olduğu da vurğulanır.
Çünki Salyanda baş verən qanlı olayın - rus ordusunun zabit və əsgər heyətinin qətli arxasında Salyan naibinin xanımı olan bir qadının dayanması faktı sadə bir kişi - dominant siyasi münasibətlər sisteminə qarşı bir qadının çıxışı deyil, həm də etnik-mədəni özünüdərk nümunəsidir. Rus hərbçilərinin bu qədər qəddarlıqla məhv edilməsi bir xalqın heysiyyatının, tarixi iztirablarının və qürurunun partlayış nöqtəsi kimi başa düşülməlidir. Üstəlik, bu qiyamın təməlində ailə faciəsinin - onilliklər əvvəl doğma torpağından zorla aparılmış və həyatına qəddarcasına son verilmiş bir qızın taleyinin durması ehtimalı yalnız hadisənin emosional yükünü deyil, simvolik anlamını da dərinləşdirir.
Tarixin kifayət qədər açılmamış bu səhifəsi türk dünyasında qadının yalnız ailə içində deyil, ictimai və siyasi sferada da əhəmiyyətli yer aldığı anlayışını bir daha təsdiqləyir. Mümkündür ki, qurban verilmiş qız və Qəbulə xanım arasında genetik deyil, mənəvi qohumluq daha güclü olub - çünki onların qan qohumluğunu təsdiqləyən tutarlı faktlar yoxdur. Bu hadisə, doğrudan da, həm də bir qisas aktı idisə, onda qadın yaddaşının nəinki bir ailənin, nəslin, həm də millətin tarixi davamlılığını təmin edən güclü bir vasitə olduğunu nümayiş etdirir.
Olayları təhlil edərkən həmin dövrün geosiyasi kontekstini nəzərdən qaçırmamalıyıq. Kitabın səhifələrində dövrün mənzərəsinin dəqiq cızılmış cizgilərini izləmək mümkündür. Məhz həmin illərdə çar hökuməti bölgədə qeyri-türk etnoslarını yerləşdirmək, əhali strukturunu dəyişmək və ərazinin milli kimliyini zəiflətmək siyasəti yürüdürdü. Bir ziyafət süfrəsini ölüm hökmünə çevirmiş Qəbulə xanım Salyanda rus hərbi qüvvələrinin tamamilə zərərsizləşdirilməklə həmin ərazidə rus şəhəri salınması, ermənilərin məskunlaşdırılması planlarının pozulmasına səbəb olmuşdu. Nəticə olaraq bu hadisə imperatorun əmrinin ləğvinə qədər gedib çıxmışdı. Deməli, Qəbulənin atdığı addım imperiya miqyasında siyasi sarsıntı doğuran bir hadisə idi.
Qəbulə xanım dövrünün siyasi şərtləri daxilində azadlıq, milli ləyaqət və tarixi intiqam uğrunda hərəkətə keçən qadın modelidir. Onun barəsində susmaq, tarixin qaranlıqlarında unutmaq bir xalqın tarixi müqavimət yaddaşını kölgədə saxlamaq deməkdir. Ona görə də Qəbulə xanımın adı tarixdə yalnız "silahlı qətlin arxasındakı qadın" kimi yox, milli müqavimətin, ləyaqətin, siyasi uzaqgörənliyin və qadın iradəsinin simvolu kimi yaşadılmalıdır. Onun haqqında daha çox yazmaq, öyrənmək və düşünmək tarixi borc, milli ehtiyacdır. Azər Turanın "Qəbulə xanım və I Pyotr" kitabı da belə bir zərurətin doğurduğu nəticə olaraq meydana çıxıb.
