It was his fate to be born and say goodbye to the world on the same day - April 25. Although the outstanding poet and literary critic Mikayil Rafili had a rocky and difficult life, he did not miss a single day of service to science and literature, dedicating his 53 years of life entirely to artistic pursuits. He made a number of firsts in Azerbaijani science and public opinion.
Mikayil Rafili was born on April 25, 1905 in the village of Borsunlu, Yelizavetpol district (now Goranboy district). From an early age, he wrote beautiful poems and articles, publishing them in newspapers and magazines. He received higher education in Baku and Moscow, then worked in publishing houses and taught at institutes. He successfully defended his candidate dissertations on the topic "Relations of Azerbaijani literature with Russian culture" and his doctoral dissertations on "Historical essays on Azerbaijani literature from ancient times to the present day." His scientific articles and monographs have been widely circulated in his time.
A poet-scientist, Mikayil Rafili, due to his high literacy, gradually moved away from poetry and devoted his life to literary studies. Although we have lost a poet with a delicate soul in his person, we are proud of having a deeply knowledgeable scientist. In the poetic ode written on his death by the great Turkish poet Nazim Hikmet, with whom he was a friend for many years, there are such lines: “The shedding of leaves of my generation has begun...”, “Shahi, Mikayil, you could have been a poet, you could have become a professor.”
In Azerbaijani literature, the trends of formalism (1930s) and nihilism (1950s) were associated with Rafili’s name. In fact, both were all-Union processes in art, literature and culture, but they were explained in a meaningful way in the light of his scholarly thinking. During his years of study in Moscow, he participated in the 1st Congress of Soviet Proletarian Writers (1929), and for a certain period of time he became addicted to the ideology of "proletkult". It is also an undeniable fact that he was expelled from the Writers' Union and that he was slandered in literary circles. Those who did not take the educated, knowledgeable, and principled Mikayil Rafili seriously, repeatedly accused him of being from a wealthy family, subjected him to moral persecution, and caused the scientist headaches. Allegedly, the great scientist "attempted to deny the great achievements of Azerbaijani Soviet literature."
Mikayıl Rəfili ilə bağlı söz-söhbət “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə də bağlı yaranıb. 30-cu illərin sonlarında Həmid Araslının bu dastanı nəşr etməsi böyük hadisəyə çevrilmişdi və Mikayıl Rəfili də bu barədə yazdığı məqalələrdə onun “vətənpərvərlik və qəhrəmanlıq ruhunu” yüksək qiymətləndirmiş, hətta dastanı yunan eposları ilə müqayisə etmişdi. Mircəfər Bağırov 1951-ci ildə Dədə Qorquda qarşı kampaniya başlayanda bu məqalə Rəfiliyə qarşı, az qala, ölüm ittihamına çevrilib. Guya Həmid Araslı, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Mikayıl Rzaquluzadə və Mikayıl Rəfili “köçəri feodal eposu”na tənqidi yanaşmayıblarmış.
Rəfilinin elmi fəaliyyətində iki böyük klassikin – dahi Nizami Gəncəvinin və böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundovun tədqiqi mühüm yer tutur. Onun Nizami və intibah haqqında fikirlərini görkəmli rus alimləri də yüksək qiymətləndiriblər. “M.F.Axundov (həyatı və yaradıcılığı)” monoqrafiyası Moskvada “Görkəmli adamların həyatı” seriyasından da rus oxucularına çatdırılıb.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, işıqlı şəxsiyyət, böyük ziyalı Mikayıl Rəfili didərgin türk şairi Nazim Hikmətlə, eləcə də repressiya qurbanı, nakam şairimiz Mikayıl Müşfiqlə yaxın dost olub. Nazim Hikmətin fikrincə, Mikayıl Rəfili, doğrudan da, şair idi, sadəcə, elmi yaradıcılıqla müntəzəm məşğul olduğundan, bir müddət şeirin daşını atmışdı. Yalnız ömrünün son illərində bir daha şeirə qayıtmış, hətta “Mingəçevir” adlı poema da yazmışdı. Nazim Hikmətə həsr etdiyi bir şeirdə ona olan məhəbbətini bu misralarla ifadə etmişdi:
Qarşımda əksin. Əlimdə sadə bir qələm.
Gözlərimdə Moskvada keçən gəncliyimizin solmayan yarpaqları.
Sən Nazim Hikmətsən, mən-sadə bir tələbən...
Qeyd edək ki, Mikayıl Rəfili sərbəst şeirin alovlu təbliğatçısı kimi həm özü bu səpkidə şeirlər yazır, həm də sərbəst şeir nəzəriyyəsini anladan məqalələrlə mətbuat səhifələrində çıxış edirdi.
Mikayıl Rəfili dünya ədəbiyyatının ən şedevr əsərlərini dilimizə çevirib. Hüqonun “Gülən adam”, “Paris Notrdam kilsəsi”, “Səfillər” (5 hissəsi), Balzakın “Qorio ata”, “Qobsek”, “Novellalar”, Tolstoyun “Dirilmə” (I və II hissələr), Puşkinin “Bağçasaray fantanı”, “Tunc atlı”, “Ərzrus səyahəti” əsərlərinin tərcümələri bədii tərcümə tariximizin qızıl fondunda yer alıb. 1939-cu ildə rusca nəşr olunan “Azərbaycan poeziya antologiyası”nın hazırlanmasında o da yaxından iştirak edib.
Həm ədəbiyyat tarixçisi, həm də nəzəriyyəçi kimi yad etdiyimiz Mikayıl Rəfili xatırlanır. Xalq yazıçısı Anar doğru olaraq qeyd edir: “M.Rəfilinin Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı, ədəbiyyat tariximiz sahəsində gördüyü iş əvəzsizdir. Onun zəngin elmi irsi mədəniyyət tariximizin qiymətli səhifələrindəndir. Rəfili bütün elmi fəaliyyəti boyu doğma ədəbiyyatımıza və daha geniş götürsək, doğma xalqımıza, onun inkişafına, dünyagörüşünün genişlənməsinə, daha artıq maariflənməsinə, mədəniləşməsinə xidmət etmişdir”.
Filoloq Vaqif Yusifli isə bu barədə yazır: “Ədəbiyyat tarixinə və ayrı-ayrı sənətkarlara həsr etdiyi tədqiqatlarında onun nəzəri bazasının möhkəmliyinə yalnız heyrət edirsən. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” kitabının müəllifi də Rəfilidir və bu kitab üstündən onillər keçməsinə baxmayaraq, indi də ali məktəblərdə tədris olunur, ya da tələbələrə tövsiyə olunur ki, ondan istifadə etsinlər”.
