In the studies of Professor Kamran Mammadov, who stands out for his special position in the field of satirical literature in Azerbaijani literary studies, the issues of the study of 20th century Azerbaijani laughter occupy an important place. The monograph "20th century Azerbaijani laughter, or the conversation of twelve men at a meeting" attracts attention, first of all, as the logical result of the author's consistent and systematic research in this direction (Kamran Mammadov. XX century Azerbaijani laughter, or the conversation of twelve men at a meeting. Baku: "Writer", 1989).
The structure of the work, reminiscent of Mirza Alekber Sabir's "The Conversation of Twelve Men in a Meeting" and similar to Jalil Mammadguluzade's "Danabash Village Stories", which begins with "Yungulvari Prelude", the main goal of the author is to present his thoughts and conclusions about artistic laughter by referring to theoretical ideas and factual materials. it is to convey the literary-scientific public.
It is clear from the notes in the "Light Introduction" that the author of the book "20th Century Azerbaijan Laughter", Professor Firidun Devletyarli was invited to give a lecture at the philology faculty of the university and he accepted this invitation. It was agreed that during the six weeks and twelve double hours allocated to the lectures, information will be given about the position and essence of laughter and satire in the work of twelve Azerbaijani writers who lived and created in the 20th century.
If you pay attention, these informative notes succinctly reflect the essence, theme and problems of the book "20th century Azerbaijani laughter, or the conversation of twelve men at a meeting".
In the introductory introduction, the author states that satire was a leading trend in poetry, prose, journalism and drama in Azerbaijani literature at the beginning of the 20th century: "The most powerful and main leading branch of 20th century Azerbaijani literature was satire. This satire is "Molla Nasreddin", especially his M .It was whole in the face of giants like A. Sabir, C. Mammadguluzade, and stood firmly in the image of Azman mountain, which has no equal in the fight against all kinds of incompleteness"(Kamran Mammadov. The book shown, p. 5).
In his arguments about the nature and characteristics of laughter, the author noting that laughter is a human characteristic, he also dwells in detail on the objective reasons for the increased interest in satirical laughter against the background of the realities of the 20th century.
In the "Light Preface", informative notes on the genre of 20th-century Azerbaijani laughter, satirical literary trends and scientific-theoretical literature dedicated to the creativity of individual artists create an initial idea for the reader to understand the issues raised.
The "Conversation of the first day" section of the book is dedicated to the life and work of Mirza Abdurrahim Talibov. "Satire has always shown its power to treat people's spiritual diseases and is still showing it" (ibid., p. 4), K. Mammadov, reviewing A. Talibov's work, comes to the conclusion that: "A. Talibov... He wrote profound books such as "The Way of the Good", "Explanation about Freedom", "Talibin's Policy", "Ahmed's Book" and promoted the ideas of enlightenment. " also had a satirical attitude. In his literary works, he skillfully connected envy and jealousy with state affairs with subtle, satirical jokes" (ibid., p. 19).
Kamran Mammadov's special distinction of the works written in the form of a travelogue as a characteristic example of 20th century laughter should be considered as a legitimate case. In this sense, it is completely natural and logical to choose Zeynalabdin Maragayi's novel "Ibrahim Bey's Travelogue" as the subject of the lecture.
In "The conversation of the second day", the author approaches the issue from a pedagogical aspect and succeeds in demonstrating the principle of visuality to the audience. The teacher familiarized the students with the merits of the novel "Ibrahim Bey's Travelogue" and said: "Guys, read this book for sure, see how sons have come into the world. The love of the country dominates his whole existence." I will read you a small passage from the book. This is the place where the main hero of the novel, Ibrahim Bey, weeps and says when he leaves his homeland: "Oh, my dear, beloved homeland! My soul, let my soul be sacrificed to your land. In my religion, you are holier than heaven. Your land is the source of life, and your air is eternal heaven. It's an enviable atmosphere. It's a pity that your successor degraded your high value, didn't protect your glory, and made you miserable in the eyes of foreigners. ... In my sect, it is more difficult to leave you than to die" (Z. Maragayi. Ibrahim Bey's travelogue. Baku : 1982, p. 232).
Calling Z. Maraghayi's novel "the best example of a satirical novel" (ibid., p. 36), K. Mammadov correctly evaluates the writer's aesthetic ideal as follows: he considered it the first task to reduce the harsh side to the oppressors, he especially valued realistic works, critical and satirical poems that kept pace with modern life and served to awaken the people of the country" (ibid., p. 35).
K.Məmmədov "Üçüncü günün söhbəti"ndə Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığında satiranın və komik ünsürlərin iştirakına diqqət yetirir, ədibin dram əsərlərində, xüsusilə bir pərdəli pyeslərində satirik gülüşün mahiyyəti və işlənmə məqamları barədə ətraflı məlumat verir.
"Dördüncü günün söhbəti"i Cəlil Məmmədquluzadəyə həsr edilmişdir.
K.Məmmədov doğru olaraq belə hesab edirdi ki, "C.Məmmədquluzadə heç də həmişə dərdini gülüşlə yüngülləşdirmirdi. O bəzən hər yeri qaranlıq görür, xalqın nicatını dumanlı təsəvvür edir, qəlbi riqqətə gətirən həzin bir səslə pıçıldayırdı: "Azərbaycan. Ax, unudulmuş vətən, ox, yazıq vətən! Bəs sən hardasan, ay biçarə vətən?" (yenə orada, s. 96)
Satirik gülüşün yeri və mövqeyinin ədibin "Molla Nəsrəddin"dəki fəaliyyəti ilə məhdudlaşdırılmaması söhbətin obyektiv və prinsipial bir istiqamətdə aparılmasından xəbər verir ki, bu da son dərəcə doğru bir yanaşma kimi qiymətləndirilə bilər.
C.Məmmədquluzadənin bir çox əsərlərini nəzərdən keçirib onun satirik üslubu haqqına fikirlərini ümumiləşdirən K.Məmmədov belə bir nəticəyə gəlir ki, "C.Məmmədquluzadə satirik üslubunun xüsusiyyətlərindən biri də belədir ki, yazıçı əslində xalq faciəsi olan, xalqa bəla gətirən bir hadisəni, faciəli həqiqəti satira örtüyünə bələyir" (yenə orada, s. 95).
Satirik gülüşün inkişafında, təkamülündə müstəsna xidmətləri olan Mirzə Ələkbər Sabirin satirik irsinə verilən qiymət kitabın "Beşinci günün söhbəti" bölümündə əksini tapır.
M.Ə.Sabiri XX əsr Azərbaycan poeziyasında "inqilab yaradan" (yenə orada, s. 124) şair kimi dəyərləndirən müəllif böyük sənətkarın bir sıra satiralarını nəzərdən keçirərək belə bir tezislə çıxış edir ki, "Sabirdə xüsusi mövzu yox idi. O, bir vətəndaş cəsarəti ilə yaşadığı cəmiyyətin hər bir yaralı yerinə əl aparır, cərrah bıçağı ilə zərərli yaraları, yaman şişləri kəsir, tökürdü. Xərçəng kimi cəmiyyətə sarılmış xəstəliklərin sayı-hesabı yox idi və həmin xəstəliklərdən ən çox əzab çəkən zəhmətkeş xalq idi, fəhlə və əkinçi idi. Onların hüququnu müdafiə etməyi, onlara qahmar çıxmağı şair vicdani borc, vətəndaşlıq vəzifəsi hesab edirdi" (yenə orada, s. 131-132).
K.Məmmədov qeyd edir ki, M.Ə.Sabirin satiralarında tənqid hədəfi kimi düşünülmüş tiplərin "ikiüzlülüyünü, həyasızlığını, riyakarlığını, acgözlülüyünü onların üzünə çırpmaq, sözü açıq demək əsas qayədir. Bu üsul satirada məqbul sayılan, işlədilən üsullardan biridir. Sabir əsas ictimai mətləbləri, mühüm məsələləri bir sıra şeirlərində eyni üsulla ifşa etmişdir" (yenə orada, s.142).
"Altıncı günün söhbəti"ndə Nəriman Nərimanovun həyat və yaradıcılığından bəhs olunur. Müəllif N.Nərimanovun "Nadanlıq", "Şamdan bəy", "Bahadır və Sona", "Nadir şah", "Bir kəndin sərgüzəşti", "Pir" əsərlərini, məqalə və felyetonlarını nəzərdən keçirdikdən sonra belə bir qənaətə gəlir ki, "Nərimanov "paslanmış beyinlərlə", "ölmüş ruhlarla" əhatə olunmuş bir cəmiyyətdə yaşayırdı və həmin mühitdə avam həmvətənlərinin "beyinlərinin pasdan təmizlənməsi", "ölmüş ruhların canlanması", sinfi şüurlarının oyanması üçün ardıcıl qələm mübarizəsi apararkən satiranı daha təsirli vasitələrdən biri hesab edirdi.
"Yeddinci günün söhbəti"ndə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin satirik üslubda yazdığı nəsr, dram və publisistik əsərlərindən bəhs olunur. Burada ədibin satirik üslubda və vətənpərvəranə ruhda yazılmış "Bizim yabılığımız" məqaləsindən başlayaraq "Millət dostları", "Ac həriflər" vodivelləri, "Molla Nəsrəddin" məcmuəsində "Marallarım" adı altında dərc olunan satirik hekayələri, "Xortdanın cəhənnəm məktubları", "Mozalan bəyin səyahətnaməsi" əsərləri qoyulan problem əsasında tədqiq olunaraq dəyərləndirilir.
"Səkkizinci günün söhbəti"ndə təvazökarlıqla "dəfələrlə Sabirin çox böyük satirik sənətkar olduğunu, özünün isə ancaq şagird səviyyəsində qaldığını səmimi-qəlbdən etiraf etmiş" (yenə orada, s. 198) Əli Nəzmi Məmmədzadənin satirik yaradıcılığı araşdırılır, onun poeziyasının ideya-məzmun xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilir.
"Doqquzuncu günün söhbəti"ndə XX əsrdə Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında Sabir satirasını yeni şəraitdə davam və inkişaf etdirmiş Mirzə Əli Möcüzün satirik poeziyası tədqiq olunur.
M.Ə.Möcüzün satiralarını nəzərdən keçirib onları mövzu və problematikasına görə qruplaşdırıb təhlil edən müəllif hesab edir ki, "məişət satirası Möcüz yaradıcılığının məhvərində durur" (yenə orada, s. 216).
M.Ə.Möcüzün satiralarının ümumi məzmunundan çıxış edən K.Məmmədov doğru olaraq belə hesab edirdi ki, şairə görə "cəhalət, anlağın aşağı səviyyədə olması ümumi milləti yazıq, miskin vəziyyətə gətirmiş, xar və zəlil etmişdir" (yenə orda, s. 231).
"Onuncu günün söhbəti"ndə Əliqulu Qəmküsarın satirik şair kimi yetişməsində, onun gülüşünün mənalı şəkil almasında "Molla Nəsrəddin" jurnalının mühüm rol oynadığını bildirən K.Məmmədov yazır: "Molla Nəsrəddin"jurnalı nəyə və kimlərə qarşı mübarizə bayrağı qaldırmışdısa, Qəmküsar da eyni bayrağın altında bir əsəgər kimi ön cərgədə, ön atəş xəttində mətanətlə dayanmış və mübarizə meydanında həlak olmuşdu" (yenə orada, s. 237).
Ə.Qəmküsarın istər poetik, istər pulisist əsərləri ilə irticaya qarşı mübarizə apardığını və hər iki istiqamətdə müvəffəqiyyət qazandığını bildirən müəllif qeyd edir ki, "Qəmküsarda iki yaralı cəhət baş mövzuya çevrilmişdi: din və mövhumatın əməkçi xalqı əldən salması və bütün millətin fikrinə rahatlıq verməyən Cənubi Azərbaycan, İran inqilabı, Səttarxanın adı ilə bağlı olan milli-azadlıq hərəkatı" (yenə orada, s. 237).
"On birinci günün söhbəti"ndə müəllif Ü.Hacıbəylinin "Həyat", "İrşad", "Tərəqqi" qəzetlərində çap etdirdiyi felyetonları sərf-nəzər edərək yazır: "Ü.Hacıbəyov ayıq, cürətli bir publisist idi... Onun yaradıcılığındakı gülüş hər cür mənfiliklərə qarşı çevrilmişdi və onda çoxmənalılq vardı. O, gülüşdə boş hırıltı yox, ciddilik tərəfdarı idi və qələm dostlarına da tövsiyə edirdi ki, güləndə elə gül ki, sənin gülüşün güldürdüyünü gülməyə məcbur etsin" (yenə orada, s. 252).
Kitabın "On ikinci günün söhbəti" bölümündə Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin əsərlərində bədii gülüşün yeri və mövqeyi kimi məsələlər ön plana çəkilmiş, dövrün, ictimai-tarixi şəraitin tələb və ehtiyaclarından irəli gələn, yazıçı-sənətkar və zaman münasibətinin təsiri və əks-sədası kimi müəyyənləşən problemlər tədqiq olunmuşdur.
Kamran Məmmədovun XX əsr gülüşünün fərdi və səciyyəvi keyfiyyətləri ilə seçilən qələm sahiblərini ayırıb fərqləndirməsi mübahisə doğurmur, əksinə, real gerçəklikdən irəli gəlirdi.
Şübhəsiz ki, Kamran Məmmədovun "XX əsr Azərbaycan gülüşü", yaxud "bir məclisdə on iki kişinin söhbəti" kitabı bütövlükdə gülüş mədəniyyəti sahəsində zəngin elmi fakt və mənbələr əsasında qələmə alınan, uzun illər bu sahədə qazanılan təcrübənin nəticəsində araya-ərsəyə gətirilən bir təşəbbüs kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir və kitab bu gün də öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır.
