It was October 26, 1908. In Baku, 14 highly educated Azerbaijani women gathered in the apartment of Mrs. Rubaba Gasimova and decided to create the women's department of the educational society "Nicat" established in 1906. These women are Hasan Bey Zardabi's wife Hanifa Malikova, Rubaba Gasimova, lawyer Mustafa Bey Alibeyov's 24-year-old wife, highly educated doctor and gynecologist Khadija Subhangulova-Alibeyova, Amina Efendiyeva, Seria Akhundova, Sakina Akhundova, Sabira Abdulrahman. the daughter of dramatist Najaf Bey Vazirov was Mrs. Sara Vazirova, Mrs. Amina Tanryguliyeva, Mrs. Khursud Vezirova, Mrs. Seltanat Amirjanova, Mrs. Rahila Hajibababayova, Mrs. Garibsultan Khanlarova and Mrs. Aysha Hajigasimova.
The purpose of creating a department under the educational society was to provide financial assistance to Azerbaijani girls who want to study. Just like in the Muslim East, where ignorance prevailed at that time, the life of a girl in Azerbaijan, M.A. Sabir said, what does a girl need? Housework, sewing clothes, old patchwork, combing wool, cooking mat halwa, stuffed cabbage, etc. consisted of However, the feminist wind was reaching Azerbaijan as well, although not quickly.
A supporter of women's renaissance, Ahmad Bey Agayev, published his work "Women in Islam and the Islamic World" in "Kafkazski vestnik" magazine. At the beginning of the 20th century, a number of newspapers and magazines published in Baku published articles devoted to the problems of women's literacy, education, and education. Although the number of educated women was small, they started to deal with the problems of girls' education. Haji Zeynalabdin Taghiyev's girls' school was operating successfully. The aforementioned Khadija Alibeyova was among those 14 women.
This information was published in the October 30, 1908 issue of Taraqqi newspaper published in Baku. 3 years after such information, on January 22, 1911, the first Azerbaijani language newspaper dedicated to women's problems, called "Işıq", began to be published in Baku. The editor of the newspaper was Khadija Alibeyova, one of the women mentioned in that report.
It should also be noted that in 1890-1915, in Russia, which we were part of for almost a hundred years (1912), before the newspaper "Ishik", "Pervyy Jenskiy Kalendar", "Jurnal dlya Khozyayek", "Jenskiy Vestnik", "Soyuz Jenshin", " Rabotnitsa", and in Turkey, illustrated weekly "Women's Newspaper" and "Nisvan" were published for women. Khadija Khanum, one of the educated women of her time, was probably aware of such publications. Therefore, he was able to publish a very interesting and classy newspaper for women from the very first issue. In this article, I want to share my impressions about Ms. Khadija, who was its editor, not from "Ishik" newspaper.
In 1965, an article by N. Gaf-gazli was published in "Azerbaijan woman" magazine about "Light". On the occasion of the 100th anniversary of the publication of the newspaper, the book "The first women's press in Azerbaijan: "Işıq" newspaper" was published by Amaliya Gasimova, a candidate of historical sciences, in 2011 at "Adiloğlu" publishing house at her own expense. In 2017, a documentary film titled "The angle of incidence of light" was shot, scripted by Bakhtiyar Garaja.
There is detailed information about Khadija Alibeyova in the book "Lawyer Mustafa Bey Alibeyov: she is our honor, we are her son" by Farrukh Aghasibeyli, published in "Khagan" publishing house in 2001.
Xədicə xanım Əlibəyova kim idi?
Mən 1953-1954-cü illərdə Xədicə xanım Əlibəyovanı dəfələrlə görmüşdüm. Onun Nizami küçəsi 108 nömrəli binanın ikinci mərtəbəsindəki çox sadə mənzilinə Xədicə xanımın Şəkidə yaşa-dığı zaman gənclik illərinin rəfiqəsi (1920-1945) bi-bim Səltənət Nağıbəyova ilə tez-tez qonaq gedərdik. Xədicə xanım alitəhsilli hüquqşünas qızı Aliyə xanım və nəvəsi Nigarla yaşayırdı.
Xədicə xanım 1884-cü ildə Tiflis ruhani idarəsinin üzvü Ələddin əfəndi Sübhanqulovun ailəsində dünyaya gəlmişdi. Ruhani ata ilk övladına Xədicə adını qoymuşdu. Xədicə sözünün mənası ərəbcə birinci, ilkin demək idi. Atanın verdiyi bu adı Xədicə xanım 77 illik ömrü boyu doğrultmuş, ilk qadın qinekoloq həkim, Azərbaycanda ilk qadın mətbuatı yaratmış, Şəkidə xəstəxana yanında ilk doğum şöbəsi yaratmışdı. Xədicə xanım Aprel çevrilişinə qədər Şəkidə fəaliyyət göstərən Nuxa Hürriyyəti-Maarif Cəmiyyətinin həqiqi üzvlərindən idi. O, bu cəmiyyətin 76 üzvü içərisində yeganə qadın idi ki, maarif cəmiyyətinə hər il ianə verməyi bir vətəndaş kimi özünə borc bilirdi. Həyat yoldaşı Mustafa bəy Əlibəyov da cəmiyyətə böyük miqdarda ianə keçirənlər arasında idi.
2021-ci ildə Şəki Regional Elmi Mərkəzinin əməkdaşı Rahim Həsənovun "Elm və təhsil" nəşriyyatında çap olunmuş "Şəkidə erməni təxribatları" kitabından götürdüyüm bu məlumatlarda diqqətimi çəkən bir məqamı da qeyd etmək istəyirəm. Cəmiyyətə 50 qəpik, 1 manat da keçirən üzvlər, Mustafa bəy Əlibəyov kimi, 200, 300, hətta 500 manat keçirən zənginlər vardı.
Ələddin əfəndinin övladlarının hamısı mükəmməl təhsil almışdı. Xədicə xanım ilk təhsilini Tiflisdəki "Qız Gimnaziyası"nda aldıqdan sonra atası onu Olqinskaya Mamalıq İnstitutuna qoymuşdu. Ələddin əfəndinin oğlu Hüseyn Sübhanqulov isə tibbi təhsilini İsveçrədə, 1913-cü ildə Cenevrə Universitetinin Tibb fakültəsində almışdı. Ələddin Əfəndinin üçüncü övladı Gülsüm xanım da savadlı idi. O, bacısı Xədicə xanımla "İşıq" qəzetində çalışırdı. Xanımlar qəzeti "İşıq"ın məsul katibi isə zəmanəsinin böyük xeyriyyəçisi Zeynalabdin Tağıyevin həyat yoldaşı Sona xanım Tağıyeva idi.
Xədicə xanımgilə gedərkən mən sadəcə olaraq bibimi müşayiət edərdim. O zaman gördüyüm bu nurani çöhrəli yaşlı qadının kimliyi barədə təsəvvürüm belə yox idi. Elə zənn edirdim ki, o da sadəcə olaraq mənim bibim kimi evdar bir qadındır. Mustafa bəyin həyat yoldaşı və beş övlad anasıdır. Yaşı 70-i keçmiş bu qadınlar saatlarla söhbətləşər, hər ikisi nakam gənclik illərini xatırlayardılar.
Xədicə xanımın həyat yoldaşı, zəmanəsinin tanınmış hüquqşünası, vəkil Mustafa bəy Əlibəyov 1937-ci ildə Azərbaycan SSR Konstitutusiya layihəsinin müzakirəsi zamanı Azərbaycanın maraqlarını ifadə edən 4 təkliflə tənqidi çıxışına görə həbs edilərək xalq düşməni kimi Daşkəndə sürgün olunmuş və 1943-cü ildə həbsxanada vəfat etmişdi. Bibim Səltənət xanımın həyat yoldaşı Hacıbala bəy Nağıbəyov da hüquqşünas olmuş, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin ilk illərində bir sıra məsul vəzifələrdə işləmiş və 1922-ci ildə Bakıda tüğyan edən vəba xəstəliyindən vəfat etmiş, elə Bakıda da dəfn edilmişdir. Mustafa bəy də, Hacıbala bəy də tanınmış ziyalılar kimi aprel çevrilişinə qədər Azərbaycanda nəşr olunan mətbuat orqanlarında müxtəlif mövzularda məqalələrlə çıxış edərdilər. Odur ki, Xədicə xanımla Səltənət xanımın söhbətləşməyə, dərdləşməyə ümumi mövzuları vardı. Uşaqlıq illərində mən Mustafa bəy adının ailəmizdə tez-tez, lakin çox ehtiyatla çəkildiyini yaxşı xatırlayıram. Maraqlıdır ki, 37-ci il repressiya qurbanları Stalinin vəfatından sonra 1955-ci illərdən bəraət alsalar da, Xədicə xanımın həyat yoldaşı yalnız 1993-cü ildə bəraət almışdır. Vəfalı həyat yoldaşı, övladlarının bir neçəsi onun bəraətini görə bilməmişdi.
Rəfiqələr söhbətləşər, mən isə onları otaqda qoyub balkona çıxar, səsli-küylü, indi Bülbül, o vaxtsa Kirov prospekti adlanan, iki tərəfli tramvay, minik maşınları işləyən səsli-küylü küçəyə, adamlara tamaşa edərdim. Onda heç ağlıma da gəlməzdi ki, bibimlə dərdləşən bu nurani çöhrəli qadın Azərbaycan mətbuatında öz sözünü demiş, izini qoymuş Xədicə xanımdır və onun mənzilində qiyməti olmayan bir xəzinə "İşıq" qəzetinin komplekti saxlanılır.
Tale məni bir daha 1969-cu ildə Xədicə xanımın alim qızı, Azərbaycanda ilk iqtisad elmləri doktoru Aruziyə Əlibəyova ilə görüşdürdü. O zaman mən "Elm və həyat" jurnalında işləyirdim və jurnalımıza alim qadınlarımız haqqında materiallar hazırlayırdım. Beləcə mən ikinci dəfə Əlibəyovlar ailəsinin nümayəndəsi ilə yenidən görüşdüm. Aruziyə xanım AZSİ-də (indiki Azərbaycan Neft və Kimya Akademiyası) kafedra müdiri işləyirdi. O da anası kimi zəmanəsinin fəal, ictimaiyyətçi qadınlarından idi. Dəfələrlə xarici ölkələrdə Azərbaycan qadınını təmsil etmişdi. Görünür, elmlə yanaşı, ictimai fəaliyyətlə də məşğul olmaq ona atasından, anasından irsən keçmişdi. Atası Mustafa bəy Əlibəyov da hətta sovet dövründə 1937-ci ilə qədər həbs olunana kimi alitəhsilli hüquqşünas kimi xalqın tale yüklü problemləri ilə əlaqədar həmişə ədalətin müdafiəsinə qalxmış, istər çar Rusiyası dövründə, Cümhuriyyət zamanı, sovet quruluşunda da çapıb talanan xalqın hüquqlarını qorumağı həyatının qayəsi bilmişdi. Xədicə xanım məhz belə bir insanın həyat yoldaşı idi. Ailə qurduğu 1907-ci ildən onun yanında Mustafa bəy kimi bir ədalət etalonu vardı.
Aruziyə xanım haqqında yazı jurnalımızda "Kənddən başlanan yol" adı ilə çap olundu. Bu yazı və Aruziya xanım haqqında bir qədər ətraflı məlumat verməyimin məqsədi ondadır ki, Xədicə xanımla da görüşlərim zamanı mən sovet məktəblisi idim. Aruziya xanımla görüşərkən mən sovet jurnalist idim. Sovet dövrünün təbliğatı biz gənc nəsildə aprel çevrilişinə qədərki dövrü, eləcə də mətbuatı burjuaziya dövrü, mətbuatını ziyanlı, heç bir proqressiv mahiyyət daşımayan, yalnız istismarçı sinfin mənafelərinə xidmət edən mətbuat orqanları kimi tanıtmışdılar. Əlbəttə, bu təbliğat bizdə nifrət olmasa da, biganəlik, laqeydlik hissini yarada bilmişdi və Aruziyə xanımın bir jurnalist kimi mənə Azərbaycanda anası Xədicə xanımın baş redaktor olduğu ilk qadın mətbuatı "İşıq" qəzetinin komplektini təklif edərkən, mənim bu təklifə etinasız münasibətimdən onun nə qədər mütəəssir olduğunu çox sonralar (onda 1969-cu il idi) böyük ağrı hissi ilə dərk etdim və bu etinasızlığım bu gün də mənə əzab verir. Axı anası Xədicə xanım kimi Aruziyə xanım da az qala yasaq edilmiş qəzetin komplektini bədnəzərlərdən uzaq göz bəbəyi kimi qoruyub saxlamışdı. Lakin gec də olsa "İşıq" gün işığına "çıxdı" və tədqiqata cəlb olundu, ona ilk diqqət yetirən isə jurnalistika fakultəsinin müəllimi tarix elmləri namizədi Nəriman Zeynalov olmuşdu. Bu biganəliyə görə məni yox, zəmanənin çox "uğur"lu təbliğatını qınamalıyıq. Lakin dövran dəyişdi, müstəqil olduq və həyatda hər şey öz yerini tutmağa başlayıb. Bu gün biz aprel çevrilişinə qədərki mətbuatımızı tədqiq edir, arxivlərdə saxlanılan mətbu orqanlarımızın yazdıqlarından çox mətləbləri olduğu kimi öyrənə bilirik.
Xoş məramla "İşıq" qəzetinin nəşrinə başlayan Xədicə xanım Kiyevdən Yusif Vəzir Çəmənzəminlidən bir təşəkkür məktubu almışdı. Çəmənzəminli yazırdı: "Arvadlarımızın zülmət içində yaşadığı bir zamanda onlar üçün öhdəyə götürdüyünüz qəzetə nəşri böyük və müqəddəs bir vəzifədir. Bu böyük vəzifəni lazımınca ifa edib, məqsədə nail olmaq da çox hünər, çox cəsarət istər". Çəmənzəminlinin vurğuladığı kimi, 26 yaşlı Xədicə xanım özündə bu hünəri və cəsarəti tapmışdı.
Azərbaycan ziyalılarının diqqətini çəkən qəzetə Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Rəşid bəy Əfəndiyev kimi zəmanəsinin tanınmış şair və ziyalıları şeirlər həsr etmiş, məqalələr yazmışlar. Lakin bununla yanaşı, fanatik mollalar Xədicə xanıma təhdidlər göstərir, onu hədələyirdi. Xədicə xanımın "İşıq"da çap olunmuş yazılarında oxuyuruq: "Ruhani atalarımızın bir neçəsi bihiss bir heykəl kimi etiraz edib qəzetimizi geri göndərdilər. Onlardan birisi də minbərdən camaata: "Hər kim "İşıq" qəzetini oxusa kafirdir", buyurmuşdur. "Hər kimin evində "İşıq" qəzeti olsa, o ev murdardır" buyurmuşdur. Çünki övrət qəzetəsinin olması qiyamət nişanəsidir", - deyə isbata çalışmışlar". Digər tərəfdən hətta Cəlil Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əliqulu Qəmküsar da Xədicə xanımın hələ fanatizmin hökm sürdüyü Bakıda qadınla əlaqədar bəzi problemlərə çox ehtiyatla yanaşdığını tənqid atəşinə tutmuş, "Molla Nəsrəddin"in üz qabığında Xədicə xanımın şəklini də vermişdilər.
Xədicə xanımla Mustafa bəyin 6 övladı olmuşdur. Övladlarından biri Sərvər körpə yaşlarında dünyasını dəyişmişdir. Beş övladın hamısı ali təhsil almışdır. Böyük oğlu Ənvər hərbçi olub. İkinci Dünya müharibəsində cərimə batalyonunda xidmət edib, mayor rütbəsinə qədər yüksəlib. Müharibədən sonra 132 saylı məktəbdə (mən 1945-1955-ci illərdə 132 saylı məktəbdə oxumuşam). Texniki fənlər üzrə direktorun müavini vəzifəsində çalışan Ənvər müəllimi çox yaxşı xatırlayıram. Mütənasib bədənli, əynində hərbi libası olan Ənvər Əlibəyli məktəbin sayılıb seçilən əməkdaşlarından idi.
Qızı Aruziyə Əlibəyova Azərbaycanda ilk iqtisad elmləri doktoru idi. Uzun müddət indiki Neft Akademiyasının iqtisad kafedrasına rəhbərlik etmiş, fəal qadınlardan olmuş, bir sıra xarici ölkələrdə Azərbaycan qadınını təmsil etmişdir.
İlham və Aliyə ataları Mustafa bəy kimi hüquqşünas olublar, lakin məlum sə-bəblərə görə xalq düşməninin övladları kimi öz ixtisasları üzrə işləməyiblər. Son beşiyi Samsam isə mühəndis olub.
Xədicə xanım həyat yoldaşı Mustafa bəylə Şəkinin bütün ictimai həyatında fəal iştirak edib. Onun 1920-ci ildə Şəkidə səhiyyə sahəsində başladığı təşkilatçılıq işi də həmin dövrdə hünər, cəsarət, təşəbbüs və bacarıq tələb edirdi. Arxiv materialları və fotoşəkillərdən məlum olur ki, çoxtərəfli istedada malik olan bu ictimaiyyətçi, jurnalist və ali savadlı həkim qadın savadsız və avam hamilə qadınlara özünə xas olan həssaslıq və qayğıkeşliklə yanaşaraq bəzi ağır hallarda evlərdə aparılan xidməti qənaətbəxş hesab etmədiyindən, şəhər xəstəxanası yanında qadınlar üçün doğum otağı təşkil edilməsi məsələsini yerli idarələr qarşısında qaldırmışdı. Qəza icraiyyə komitəsi bu məsələni 1924-cü il 30 mart tarixli iclasında müzakirə edərək Xədicə xanımın təklifini bəyənmiş və xəstəxana yanında 5 çarpayılıq doğum otağı açılmasını qərara almışdı.
Yenə Xədicə xanımın təşəbbüsü ilə 1925-ci ilin aprel ayında Xalq Səhiyyə Komissarı Qədirlinin iştirakı ilə keçmiş Qəza İcraiyyə Komitəsinin Şəhər Sovetinin birgə iclasında şəhərdə qadın məsləhətxanasının açılması məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Şəkidə tibb texnikumunun açılmasında, burada mamalıq şöbəsinin təşkilində, şəhər və kəndlərdən azərbaycanlı qızların bu şöbəyə cəlb edilməsində və hazırlanmasında Xədicə xanımın çox zəhməti və təqdirəlayiq xidmətləri olmuşdur.
"İşıq" 1912-ci ildə maddi imkansızlıq, həm də dövrün cəhaləti ucbatından fanatik mollaların təhdidlərindən "söndü". Lakin düz yüz ildən sonra 2012-ci ilin əvvəlində yenidən jurnal formasında "yandı" və dərginin ilk sayı Xədicə xanımın nəşrini dayandırdığı, bu gün dəqiq bilmədiyiniz, lakin təxmin etdiyimizə görə 68-ci sayının davamı kimi nəçr olunmağa başladı. 77 il keşməkeşli ömür sürmüş Xədicə xanımın ruhu şad olsun. Onun təməlini qoymuş, qadın problemlərindən, həyatından bəhs edən "İşıq" bu gün də yaşayır.
"İşıq" qəzetinin hər nömrəsi Haşım bəy Vəzirovun "Səda" mətbəəsində çapdan çıxandan sonra təşəkkürlər, təriflər, xoş sözlər yazılmış məktublarla yanaşı, təhqir, tənqid, təhdid məktubları alan ilk qadın redaktorumuz Xədicə xanım və qəzetin naşiri, həm də Xədicə xanımın həyat yoldaşı Mustafa bəy Əlibəyovlar qəzeti 68 nömrə çıxara bildilər. Azərbaycan qadın mətbuatının ilk qaranquşu iki ilə qədər yaşasa da, mətbuat tariximizdə layiqli yerini tutdu. Həm Xədicə xanımın özü, həm alim övladı Aruziya xanım tərəfindən qorunub saxlanılan "İşıq" qəzetinin 68 nömrəsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivi tərəfindən 2020-ci ildə transfoneliterasiya edilərək çox nəfis şəkildə 580 səhifə kitab formatında nəşr edilərək geniş oxucu kütləsinin ixtiyarına verildi.
Qəzetin bu cür nəşrinin ideya müəllifi və rəhbəri Elmira Ələkbərovaya, transfoneliterasiya edən, lüğət, qeyd və izahların tərtibçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şəhla Abdullayevaya bu ağır işin öhdəsindən uğurla gəldiklərinə görə təşəkkür edirik.
525-ci qəzet. - 2023. - 06 fevral.
