As there are holy people, there are also holy places. The fate of that place is similar to the lives of saints. It is written in his destiny to melt like wax in the sufferings of hijra with the constant longing of the vusal. During the years when Hazrat Yaqub's beloved son Yusif was roasted, he experienced the greatness of his destiny and the love of the highest position he would reach, rather than the pain of the sign of hope to end this longing throughout his life. As a hope that our life will one day become a Vusal with our longing for Shusha over the years...

Shusha also reminds of the fight of the trapped Antony with the devils in Michelangelo's painting "The Passion of Saint Anthony", which is considered the golden legend of the Middle Ages.

Shusha is "the fortress of our culture, not the land". (Y. Garayev). Therefore, the loss of this ethno-cultural space has become not only the loss of the land, but also the loss of culture and spirituality. Shusha is engraved in the memory of our generation as a center of culture, a place where holy spirits roam, a real, ritual place of heroism. To hear and understand this, you must go to the place. The meeting of the real cultural space with the unreal space starts from Karabakh, its highest peak, Shusha, as a territory and geographical space. Perhaps it is because the return to Shusha is the renewal of the highest heroic status, the beginning of a renaissance, as a return to ethnos, national identity, and mental culture.

Nature, the space to which man belongs, is not only a decor, an element of description, but the formation of national consciousness, spiritual and moral integrity is connected to nature, harmony of man with nature. When this connection is lost, the loss of a person's spatial pain becomes the beginning of the loss of memory and spirituality at the bottom of the collective consciousness. Shusha, which is located at an altitude of approximately 1300 meters above the sea, and which has become a place of decision-making in the mythological status of the Turks, rafts, and steep rocks as a back and support, has become a place of reflection. Even though Shusha was surrendered, he did not lose his culture, nor his reliable nature, his supremacy. With its culture and nature, it settled in different places of our native Azerbaijan. Kharibulbul, the daughter of Ibrahimkhalil Khan, who was once forced to live in Iran, the aunt of Khurshidbanu Nateva, was taken to Iran by Agabeyim Agha to finish with him, but she was never able to finish there. this flower spread to different regions of our country and became a beacon of hope for the people of Karabagh and Shusha, who carry the burden of the country's pain like a stone in their hearts. This flower, which blooms every spring, did not let the lamp of hope die in the hearts. Finally, the 30-year longing is over.

At the initiative of the leadership of the Institute of Literature named after Nizami Ganjavi of ANAS, the fate of the 45-member delegation of our institute (including representatives of the elderly and middle generation who spent their childhood and youth in Shusha, employees who wrote articles, essays, stories about Shusha) to take refuge in Shusha, which was improved by Panah Khan fate also fell. Our way is to Shusha, real Shusha! We grew up in our dreams, we made up fairy tales around, and our parents who lost their loved ones after the painful tragedy of Khojaly, whose fear still lingers in our hearts, are frozen in the questioning and tormented eyes of helplessness, national-moral loss, betrayal, and hateful enemy. It is not Shusha, whose stone and earth are pierced, but real free Shusha. Every one of us who set off on a trip had an image of Shusha that was carried and spoke in our hearts. In addition to those whose memories of childhood and youth were spent in Shusha, our employees representing different generations, like me, who learned about Shusha from their parents, surroundings, literature, history books, and literary figures, had endless questions and requests addressed to Shusha. I wonder how Shusha is, in what appearance Shusha will come to meet us, won't he be shaken by the questioning eyes of his native place that was burned and destroyed?... what else, what...

Məni isə yol boyu bir sual düşündürürdü. Görəsən, başımı qaldırıb Şuşanın üzünə baxa biləcəyəmmi, uğrunda canlarını fəda etmiş igidlərimizin ruhları dolaşan,  hər qarışı şəhid qanı ilə suvarılmış müqəddəs məkanda gəzməyə haqqım çatacaqmı? Onunla ünsiyyət qura, dərdi-hal edib babaların miras qoyduğu tarixin ən uzun işğal zamanını yaşayan Şuşanın sual dolu gözlərinə, talanmış təbiətinə baxmağa gücüm yetəcəkmi? Suallarla yanaşı, bizi uzun illərin xəyallarından, yuxusundan ayıran böyük bir qrupun bir-birinə "həmişə Şuşada", yaxud yeni çəkilmiş yolda istiqaməti itirən sürücünün ətrafa boylanaraq "Şuşaya yol hardandır" sorğusu məni diksindirdi, daldığım yuxudan oyatdı. Artıq Şuşa mif deyil, həqiqətdir, mifin şüurda reallığa çevrilən gerçəklik. Gerçək olan mif kimi!   Özümü gah nağıllar aləmində, gah gerçəklikdə hiss edə-edə yol qısalır, həyəcan artırdı. İnsanların sevinc hissi bir müddətdən sonra kədər hissləri ilə əvəzlənməyə başlayır. Bakıdan çıxanda məni saran sevinc hissi get-gedə yerini, qəribə hisslərə ötürür. Yadımdadır, uşaq idim. Babam rəhmətə getmişdi, bir müddət sonra nənəm də dünyasını dəyişdi. Ondan sonra hər kəndə gedəndə baba yurdumun, evimizin biganə, soyuq divarları eynilə sevinclə getdiyim məkanın soyuq münasibətlə məni qarşılayacağının qorxusu ilə həyəcanlandırırdı. Yol boyu bir-birindən fərqli yaşadığım qəribə hisslər, çarəsizlik  məni və həmkarlarımı ilk olaraq Şuşaya sarı istiqamətlənən Füzulidə haqladı. Keçib getdiyimiz düşmən tapdağından azad olunmuş, igidlərimizin canını fəda etdiyi, daldalanmağa bir yeri olmayan, daşı daş üstündə qalmayan, yerləyeksan edilmiş Füzulinin işğaldan ilk azad olunan Alxanbəyli, Seyidəhmədli, Seyidmahmudlu, Qaraxanbəyli, Baharlı, Şəkərli və rayonun yerləyeksan edilmiş mərkəzi solğun, vəhşət dolu mənzərəsi ilə, sırsıra şəklində uzanan tənəksiz üzüm dirəkləri bir anlıq Mədain xərabələrini, Çingiz xan istilasını xatırladırdı. Uzaqdan qaralan möhtəşəm Füzuli aeroportu, yeni çəkilməkdə olan bir tərəfdən Ağdama, digər tərəfdən isə 38 metr eni olan tunel vasitəsilə Şuşaya uzanan yollar az da olsa yaramızın üstünə su çiləyirdi. Meşənin içərisi ilə çəkilmiş "Zəfər yolu" qəhrəmanlarımızı şəhadətə, qələbəyə aparan Şuşanın dolanbac yollarından, sıx, amma qırılmış, yandırılmış Topxana  meşəsindən, Daşaltıdan keçdikcə Şuşa həyəcanı səni çəkib aparır. Ovuc içi boyda şəhərin dünya, kainat boyda zənginliyinə heyrət edirsən. Hər tərəfi sıldırım, sal qayalarla əhatələnmiş Cıdır düzü geniş sinəsini doğmalarına açmışdır. Uçuq-sökük tikililər, binaların üzərində Şuşaya ilk daxil olan qəhrəman oğullarımızın qaralan imzaları, möhtəşəm sənət abidəsi ilə göz oxşayan Gövhər ağa məscidi, uçulub dağlısa da əzəmətli görünüşü ilə diqqət çəkən Qarabağ xanlığının sonuncu varisi Xurşidbanu Natəvanın evi, Cıdır düzünə qalxan dikdir yollar, memarlıq abidəsi olan Gəncə qapısı, 1754-cü ildə inşa edilmiş Şuşa qalası (Qala divarları), Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi, mədəniyyət, musiqi beşiyi olan Bülbül ocağı hər biri canlı tarix kimi nə isə anlatmağa, sanki sənə kimliyini, keçmişini pıçıldamağa çalışırdı. Güclə də olsa beynimdə Şuşanın keçmişi, yaşam tərzi, adət-ənənəsi ilə bağlı canlandırmaq istədiyim mənzərənin canlı nümunələri kimi torpaq da, abidələr  də danışırdı.

Amma hicranın bitdiyi, vüsala qovuşduğum məkanda Şuşanı gözlərim gəzsə də xəyallarımdakı Şuşanı görə bilmədim. Nə dumanlı dağları vardır, nə sıx meşələri, nə Xan sarayı, nə də musiqi, şeir məclisləri! Şuşa qışdan çıxmış torpaq,  əsirlikdən qurtulmuş məğrur gözəl kimi yorğunluğunu çıxararaq özünü dinlətməyə çalışırdı. Ağır sınaqlardan çıxmış Şuşa çətin də olsa intibahın yeni mərhələsinə qədəm qoyur. İşğaldan azad edildikdən sonra Şuşaya tez bir zamanda çəkilən "Zəfər yolu", hündür, yeni standartlara uyğun inşa edilmiş "Xarıbülbül" oteli, tarixi məkanda ardıcıl olaraq keçirilən dövlət əhəmiyyətli mədəni-ədəbi tədbirlər silsiləsi, quruculuq işləri, Bülbülün musiqi ocağında aparılan bərpa işləri, bir sözlə, Şuşada gözlə görünən hər bir şey təzələnir, yeni görkəm alır. Artıq Şuşa mif deyil, həqiqətdir!

"Ədəbiyyat qəzeti", 2022, 18 aprel