There are many fundamental socio-political reasons for the special revival observed in the development of culture - literature, science and art in the Middle East in the early Middle Ages, the gathering and patronage of masters of words and art in palaces - the praise of the marches and invasions of the rulers who claimed "eternity" and wanted to write their name in history. , the importance of writing down internal reforms and passing them on to future generations, the wide spread of the glory of ruling, the creation of historical chronicles, the closing of books in the names of individual sultans, the interest in science and poetry of the rulers who were often poets themselves, etc. - though, as a result, in addition to being a valuable resource as a source of encyclopedic information, a carrier of spiritual and moral values, living for thousands of years, it created conditions for the creation of unique examples that form the artistic-aesthetic foundation of literary examples of all times.
The famous monument of 11th century Persian-language prose in the world literature - "Qabusnama" is the most widespread of the Eastern artistic and philosophical literature in terms of moral and didactic advices, social problems, and has influenced the written heritage after it, it has been copied and published many times, it has been translated into many European and Eastern languages. It is one of the examples that have been translated and become universal wealth. Although scholars involved in the research and publication of "Qabusname" - Agafangel Krymski, Said Nafisi, Yevgeni Bertels, Rahim Sultanov and others - have different opinions about the author and date of writing of the work, they believe that it was written by the last ruler of the Ziyari dynasty, Unsurulmaali Keikavus, in 1082/83. It is accepted that he wrote as an admonition to his son Gilanshah. Professor Rahim Sultanov, the translator of the work into the Azerbaijani language, briefly and accurately expresses the characteristics of "Nightmare" and writes: "Nightmare" tasted the bitter and sweet of the world, the hot and cold, saw one ruler rise to the throne and another one lose the kingship, various sects, religious conflicts. , is a book of advice to his son of an old father who witnessed and participated in palace quarrels, trade tricks, human brokering, and slave trade.
As Keikavus himself mentioned in the introduction, he divided the book into forty chapters, in each chapter he talked about a certain topic that he considered necessary for life and living, and when appropriate, he gave instructive examples from the stories he had heard about the topic, which confirmed his ideas. . The father, who is worried about his son's future, believes that the book he wrote based on his life experience will be necessary for all young people and everyone who wants to hear advice. In this regard, one of the author's admonitions is worth noting: "Even if you (that is, his son - T.B.) cannot benefit from what I say, there are people who listen to valuable words and consider it a reward to follow them." Or: "...listen with all your heart to these admonitions and reminders of mine and do so. It is not mandatory if you do not listen and accept. If God has created a happy person, he will read and understand, because everything here is written for the happy people of both worlds.
Of course, in the work of the genius Azerbaijani poet Nizami Ganjavi of the 12th century, who deeply studied the material and cultural monuments created before him and creatively benefited from these sources, the themes and motives of the "Nightmare" written to help the author's son and all young people to build a happy life can be found in his work. can come. If we take into account that the Iranian monument was created and became famous about a century before the poet started his work, and as it is shown in the work, the author stayed in Ganja, Nizami's hometown for several years, it is quite possible and natural for the young wise man to get acquainted with "Qabusname" and benefit from this source, which corresponds to the general creative rock. appears. It is no coincidence that Professor Rahim Sultanov, referring to the Iranian scholar Said Nafisi, who is engaged in the publication and research of the Eastern monument, while listing the names of the literary examples influenced by him, mentioned Nizami's work "Khosrov and Shirin" without giving any additional information: "...Sanai Ghaznavi ( wrote a story as it is) "Hadiqatul-haqiqa", Muhammad Ovfi - "Javameul-hekayat", Gazi Ahmed Ghaffari - "Nigaristan", Nizami Ganjavi "Khosrov and Shirin", Faridaddin Attar Nishaburi - "Asrarnama" and "Mantiqut-teyr" ", Ibn Isfandiyar - "Tarikh-e Tabaristan", Khosrov Dahlavi "Matlaul-anvar", Abdurrahman Jami - "Silsilatuz-Zahab", Majduddin Muhammad Huseyni Majdi - "Zeinatul-Majalis" and Mahammad Bagir known as Mahaqqig Sabzavari "Rovzatul -anvar" widely used "Qabusname" in his work". Of course, one of the reasons for such a wide influence is the references to historical events in the work, references to the opinions of many scholars and philosophers of the East and antiquity, and the book's transformation from the circle of "letter-advice" into a historical source of its time.
Maraqlıdır ki, Nizami Gəncəvi irsinin bədii-estetik qaynaqlarından bəhs edən görkəmli nüzamişünaslar – Həmid Araslı, Qəzənfər Əliyev, Qulamhüseyn Beqdeli, Azadə Rüstəmova, Xəlil Hüseynov, Xəlil Yusifli, Nüşabə Araslı, Teymur Kərimli, Mehdi Kazımov, Zəhra Allahverdiyeva və başqaları Nizami Gəncəvi yaradıcılığı ilə Şərqin bir çox məşhur söz-sənət abidələri və folklor nümunələri – “Qurani-Kərim”, “Kəlilə və Dimnə”, “Min bir gecə nağılları”, Nüzamülmülkün “Siyasətnamə” əsəri, Sənainin “Hədiqətül-həqiqə”, Firdovsi, Xaqani və şairdən əvvəl yazıb-yaratmış digər sənətkarlar, eləcə də dini rəvayət və əsatirlər, Azərbaycan nağıl və əfsanələri və s. ilə əlaqələrindən geniş və əhatəli bəhs etsələr də, “Qabusnamə” ilə uzlaşan məqamlarından danışmamışlar. Bəlkə də bu, birbaşa əlaqələrin, mövzu, süjet eyniliyinin qabarıq olmamasından irəli gəlmişdir. Lakin “Qabusnamə”də toxunulan məsələlərə Nizami əsərlərində də münasibətə və hətta “bədii həll” yollarının kəsişməsinə rast gəlirik. Məsələn: Allahın birliyinə və yeganə Yaradan olmasına, əbədi və əzəliliyinə, Peyğəmbərin Tanrının tanınması və insanlara bilmədiklərini öyrətmək üçün göndərildiyinə inam, eşq, sənətkarlıq, əmanətə sədaqət, sufiliyin keyfiyyətləri, münəccimlik və ulduzlara dair biliklər, şahlıq, vəzirlik, rəiyyətlik, ticarət işləri, sənət öyrənmək, övlad tərbiyə etməyin qaydaları, ədalət, söz sənətinə, musiqiyə münasibət, bir çox peşələr – məsələn, həkimliyə dair fikirlər, dövlət adamları ilə dostluq etməyin nəticələri və s. Təbii ki, sadalanan məsələlərə “Qabusnamə” müəllifi ilə Nizaminin münasibətlərində, problemin həlli yollarının axtarışında fərqli məqamlar da vardır və olmalıdır. Çünki birinci bir feodal-zadəgan, hökmdar baxışının məhsulu, onun doğru bildikləri, “özünə bəyəndikləri” idisə, şairin yaradıcılığı bir mütəfəkkirin, bəşəri ideallar və amallar carçısı, humanizm fəlsəfəsinin Şərq ədəbiyyatında tamamamilə fərqli və orijinal sistemini işləyib təqdim etmiş filosofun görüşləri, fikirləri idi. Bu baxımdan xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, dahi şair bütün yaradıcılığı boyu zəhmətkeşliyi, nəfsinə hakim olmağı, bir tikə çörək üçün heç kimin qarşısında alçalmamağı təbliğ edirdisə, “Qabusnamə”də feodal əxlaqından doğan, “həyata, maddiliyə aludəlik”, hansı yolla olursa-olsun maddi rifahı təmin etmək üçün lazım gələrsə, hər cür saxtakarlıqdan çəkinməmək və s. kimi “nəsihətlərə” də rast gəlinir. Məsələn: “Öz istedadınla qürrələnmə, dolanmaq üçün ağılsız və istedadsız olmaq lazımsa, ağılsız və istedadsız ol”; “Kimə ehtiyacın varsa, özünü ona qarşı nökər və qul kimi apar” və s. Yəni “Qabusnamə” nə qədər müdrik kəlamlar və nəsihətlər toplusu olsa da, sonucda nəfs və təbii ehtiyaclara bağlı sıradan bir insan oğlunun zehninin məhsuludur. Nizami əsərləri isə fövqəlbəşər düşüncə və zəka sahibi olan, bütün bəşəriyyətin, insanlığın qayğısını çəkən mütəfəkkir filosofun təfəkküründən süzülərək qələmə alınmışdır. Bu faktın özü də, şairin xələflərinin və nizamişünasların da etiraf etdikləri kimi, Nizami kəlamının ilahiliyindən xəbər verir. Necə ki, XVI əsr şairi, Nizami ədəbi məktəbinin davamçılarından olan, üç beşlik müəllifi Əbdi Bəy Şirazi şairin doğrunu, gerçəkliyi bəyan edən “nəzm qələmini” “həkimin (Allahın) xəzinəsinin qapısının açarı” adlandırmışdı:
خامۀ نظمش ببیان سلیم هست کلید در گنج حکیم
(Sağlam (məntiqli) bəyanı ilə şeirinin qələmi Həkimin xəzinəsinin qapısının açarıdır).
Akademik Teymur Kərimli də bunu özünəməxsus incəliklə ifadə edərək yazır: “İlahi hikmət qarşısında şairin (Nizaminin) ağlı heyran qaldığı kimi, biz də Nizami təfəkkürünün və sənətinin sirləri qarşısında hələlik yalnız heyranlığımızı bildirməklə kifayətlənirik”.
Lakin təqdirəlayiqdir ki, hakim sinfin nümayəndəsi olan “Qabusnamə” müəllifi zorakılığı pisləyir, ona qarşı çıxır, hətta kobudluğu belə, zorakılıq kimi qəbul edərək oğlunu bu hərəkətdən çəkindirir. Əsərin səciyyəvi xüsusiyyətylərindən bəhs etmişkən bir məqamı da diqqətə çatdırmaq istərdik. Abidədə müxtəlif xalqların nümayəndələri, onlara xas keyfiyyətlər, müsbət və mənfi cəhətlər haqqında da fikirlər vardır və bu fəsildə müəllifin türklər barədə dedikləri rəğbət doğuran mülahizələr diqqəti çəkir. Müəllif yazır: “Türklərin gözəllikləri ümumi görünüşlərindən məlum olar, onların yaxşı cəhətlərini tərif, pis cəhətlərini tənqid etməkdən bir şey çıxmaz. ...cəldlikdə türklərə çatan olmaz, türklərin nəyi gözəldirsə - ən gözəldir, nəyi pisdirsə - ən pisdir. ...Gecələr daha cürətli olarlar, gecə göstərdikləri şücaəti gündüzlər göstərə bilməzlər. Onların ən üstün cəhəti odur ki, çox igiddirlər, qorxmadan, açıqdan açığa düşmənçilik edər, tapşırılan bütün işləri hərisliklə yerinə yetirərlər” və s.
“Qabusnamə” ilə Nizami yaradıcılığının kəsişmə nöqtələrindən biri Tanrıya münasibətdə ağıl və insan zəkasına verilən qiymətdə özünü göstərir. İran abidəsində də Yer üzündəki hər şeyin bir izahı olduğu halda, təkcə Allahın dərk edilməzliyinə, Tanrının yaratdıqlarında təcəssümünə və yalnız yaradılmışı ağıl vasitəsilə dərk etməklə Tanrını dərk etməyin mümkünlüyünə inam diqqəti çəkir: “Ey oğul, bil və agah ol ki, dünyada olan, olmayan və ola bilən hər nə varsa, hamısını olduğu kimi adam dərk edə bilər, yalnız o böyük Yaradandan başqa. ...Ona görə də sən özünə bax, yaradana baxma. Sən yaradılmışa diqqət et ki, Yaradanı əql ilə dərk edə biləsən”.
Eyni fikirlərlə Nizami Gəncəvi əsərlərində, xüsusilə də məsnəvilərin Tovhid hissələrində qarşılaşırıq. Məsələn, “Məxzənül-əsrar”dan gətirilən parçaya diqqət edək:
Əzəldən tərbiyə almış kəslər belə
Bu işin düyününü aça bilmədilər.
Əzəldən onun elmi nə (nəhayətsiz) dərya imiş,
Onun mülkü nə sonsuz səhra imiş.
Şair hətta Tanrının elçiləri olan peyğəmbərlərin belə, Onun mahiyyətinin sirlərini açmaqda aciz qaldıqlarını, Onun elminin və hökmranlığının sonsuzluğunu özünməxsus tərzdə ifadə etmişdir.
Peyğəmbərin Allahın hikmət və qanunlarını insanlara öyrətmək üçün göndərilməsi fikri “Qabusnamə”də bir neçə yerdə təkrar edilir. Nizamidə də bənzər fikirlərlə rastlaşırıq.
Sən ərəb yolçuları üçün Aysan,
Sən Əcəm şahlarının şahısan.
Sən onlara yol vermirsən, (lakin) onlar yolu sənə gör tapırlar,
Sn kəndxudasan, lakin kənddə deyilsən.
Əlbəttə, müsəlman Şərqində yaranan əsərlər üçün göstərilən bu kimi fikirlərin üst-üstə düşməsində elə də təəccüblü bir hal yoxdur və Nizaminin həmin fikirləri mütləq şəkildə hansısa konkret bir əsərdən faydalanaraq qələmə aldığını da hökm kimi söyləmək doğru olmazdı. Odur ki, bu misallar üzərində dayanmayıb Nizami yaradıcılğı ilə “Qabusnamə”ni bağlayan konkret məqamlara keçmək daha məqsədəuyğundur.
Bu baxımdan İran abidəsindəki söz, elm və bilik öyrənmək, ədalətli olmaq, şahlarla dostluq etmək haqqındakı fikirləri xüsusilə qeyd etmək lazımdır.
Kitabdan göründüyü kimi, dövrünün elmlərinə, söz sənətinə yiyələnmiş ata oğluna da elmin yollarını tapmağı, hər bir təcrübədən, hətta nadanların əməllərindən də “qəlbin gözü və ağlın nəzəri ilə” nəticə çıxarmaqla bilmədiklərini öyrənməyi məsləhət görür: “Elm və sənət öyrənmək, istər böyük olsun, istərsə kiçik, hamıya vacibdir, çünki insan öz tay-tuşları arasında üstünlüyü yalnız elm və sənətə görə əldə edə bilər”. Yalnız elmlə üstünlük əldə etməyin mümkünlüyünə dair bu fikirlər Nizaminin “İqbalnamə” əsərindəki eyni məzmunlu məşhur beyti yada salır:
Elmlə, hünərlə! - Başqa cür heç kəs
Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz! (kitabın başlanması hissəsi)
Şərqdə yaranan klassik əsərlərin hər birində rast gəldiyimiz, sözün ilahi başlanğıcına inam, yersiz danışmağın, yalan söyləməyin ziyanlarına dair müdrik fikirlərə “Qabusnamə”də də tez-tez rast gəlirik: “Nə sənətin sahibi olursan ol, ancaq sözü yerində deməyi bil, çünki yersiz deyilən söz nə qədər gözəl olsa, yenə də çirkin görünər. Faydasız sözlərdən qaç, çünki faydasız sözlərdən həmişə ziyan gələr. Yalan iyi verən və hikmət ətri saçmayan sözlər deyilməsə, daha yaxşıdır”.
Eyni fikirlərin Nizami düşüncəsindən süzülüb gələn poetik ifadəsinə “Xosrov və Şirin” əsərində də rast gəlirik:
Var doğru yazmağa, madam кi, imкan,
Neçin gəlsin gərəк ortaya yalan?!
Qiymətdən salmışdır sözü yalanlar,
Doğrunu danışan möhtəşəm olar.
Və yaxud az danışmağın gözəlliyinə dair “Qabusnamə”dəki aşağıdakı fikirlərə diqqət edək: “Çox bilən, lakin az danışan ol, az bilib çox danışan olma. Deyiblər ki, susmaq salamatlığa, çox danışmaq isə ağılsızlığa bərabərdir. Çox danışan adam ağıllı olsa da, onu ağılsız hesab edərlər, az danışan ağılsız olsa da, az danışdığı üçün camaat onu ağıllı hesab edər”.
Bütün əsərlərində insanın zəka və düşüncə baxımından ən yüksək pillədə qərar tutmasını müxtəlif süjet və hekayətlər daxilində əyani nümunələrlə göstərən Nizami Gəncəvi canlılar içərisində yalnız insana əta olunmuş nitqin gözəlliyinə, lakonikliyinə və səlisliyinə də xüsusi diqqət yetirmiş, artıq, yerinə düşməyən sözün insanı hörmətdən saldığını, bu səbəbdən də özünə sayğı duyan hər kəsin ilk növbədə danışığına, seçdiyi sözlərə fikir verməli olduğunu əsərlərində qeyd etmişdir:
Az danış, desinlər sözündə güc var,
Çox sözü dinləyən çox nöqsan tutar.
Çox söyləməк bəlкə sənə asandır,
"Çox oldu" desələr, böyüк nöqsandır.
Sirr saxlamağın vacibliyinə dair “Məxzənül-əsrar”dakı “Sirr saxlayan ilə Cəmşidin dastanı” adlı on səkkizinci hekayətdə oxuduğumuz –
Qarı ona dedi: “Heç kimin adını çəkmə,
Özünə yalnız öz dəmini (nəfəsini) həmdəm et.
Heç kəsi bu dəmin məhrəmi hesab etmə,
Hətta öz kölgəni belə özünə məhrəm hesab etmə...”
öyüd-nəsihət dolu beytlərdə səsləndirilən fikir “Qabusnamə”dəki “...özündən başqa heç kəsə sirr demə, desən, onu artıq sirr hesab etmə” cümləsinin məzmunu ilə yaxından səsləşir.
Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun” əsərindəki “İt saxlayan padşah” hekayəsi çox məşhurdur. Professor Xəlil Yusifli həmin hekayə haqqında yazır: “Çox vaxt bu hekayə əsərin əsas mövzusu ilə o qədər də bağlı olmayan bir əlavə kimi şərh olunur. Əslində isə həmin hekayə əsərin ideyası ilə birbaşa əlaqəlidir və ancaq dövrün şahlarının zülmkarlığını tənqid etmək üçün qələmə alınmış bir hekayə deyil; on il şaha sədaqətlə xidmət eləyən, ancaq sonra şah tərəfindən quduz və yırtıcı itlərə atdırılan gənc əslində Məcnundur. Çöldə Məcnunla dost olan, ona toxunmayan, əksinə, onu qoruyan vəhşilər isə həmin quduz itlərdir”. Təbii ki, Nizaminin məqsədi Məcnunun halının hərtərəfli təsviri, ilahi eşq yolunda usanmadan, bezmədən çəkdiyi cövrü cəfanın böyüklüyünü göstərmək olsa da, hər halda şairin fikrini çatdırmaq üçün seçdiyi hekayət ibrətamizdir və onun həyat amalını, şəxsi təcrübəsini, özünün də şahlardan, saraylardan uzaq durmasının bir növ səbəblərini açıb görtərmiş olur.
Maraqlıdır ki, özü hakim təbəqədən olan və ata-babaları uzun müddət hökmranlıq etmiş Keykavus da oğluna nəsihətlərində şahlardan uzaq durmağı məsləhət görür: “Bil, ey oğul, əgər təsadüf səni gətirib şah sarayı adamları içərisinə çıxarsa, sən ona xidmət etməli olsan və şah sənə yaxınlaşmaq istəsə, bu, sənin gözünü tutub başını gicəlləndirməsin, ondan uzaqlaşmağa çalış... Şah hansı gün sənə desə ki, arxayın ol, sənə zaval yoxdur, sən o günü daha çox qorx”. Təsadüfi deyil ki, professor Rəhim Sultanov əsəri həm də “Ziyarilər xanədanının son nümayəndəsinin son sözü, özünüifşa məktubu” adlandırır.
Nizami, demək olar ki, bütün əsərlərində söz sənətinin əsas qaydaları, şeir qoşmağın məziyyətləri, şairliyin əsas keyfiyyətlərini xırdalamış, ən kiçik detalları təhlilə çəkmişdir. Akademik Teymur Kərimlinin də qeyd etdiyi kimi, “Nizami Gəncəli yetkin bir alim-şair kimi, mütəfəkkir, filosof-sənətkar kimi ədəbiyyatda, söz sənətində yeni üslub, yeni şivə yaratdığını, şeirə necə bir dəyər qazandırdığını çox gözəl bilirdi və bunun elmi-nəzəri əsaslarını da istedadlı bir ədəbiyyatşünas, şeirşünas kimi oxucunun diqqətinə çatdırırdı”. Dünyanın söz vasitəsilə var olması məsələsinə toxunan şair sözdən daha çox “ədəbi-nəzəri kateqoriya” kimi bəhs etmiş, “Söz qoşmağın fəzilətini”, “ölçülü sözün, yəni nəzmin ölçüsüz sözdən, yəni nəsrdən daha üstün olmasını” incələmişdir.
(Bu) incə fikri yadında saxla, gör ki,
İncə fikir ölçülüb mövzun olanda (necə olar).
Sözü ucaldan qafiyəsənclər
Hər iki aləmin qafiyəsini sözə çəkərlər.
Şairin bu fikirləri “Qabusnamədə”ki “...nəsrdə işlənən sözləri şeirdə işlətmə, nəsr rəiyyətdir, şeir şah” mülahizəsi ilə tam üst-üstə düşür.
“Qabusnamə”də müəllif “Qocalıq və cavanlıq qaydaları haqqında”kı fəsildə otuz yaşdan başlayaraq ömrün mərhələlərinə (bir növ vücudnamə kimi) “qiymət verir” və bunları bir kitabdan oxuduğunu bildirir: “Adam otuz dörd yaşına qədər hər gün boyca və qüvvətcə artar, otuz dörddən qırx yaşa qədər olduğu kimi qalar, artıb əksilməz (Günəş də zirvəyə çatdıqda batana qədər yavaş hərəkət edir), qırxdan əlliyə qədər hər il keçmiş ilə nisbətən özündə daha çox zəiflik hiss edər, əllidən altmışa qədər hər ay keçmiş aylara nisbətən daha çox zəifləməyə başlar, altmışdan yetmişə qədər hər həftə keçən həftəyə nisbətən daha çox gücdən düşər, yetmişdən səksənə qədər hər gün özünü dünənə nisbətən daha pis hiss edər. Əgər səksəndən çox yaşasa, saatbasaat dərdi və əziyyəti artar”.
Məlumdur ki, Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” məsnəvisinin “Kitab üçün üzr” hissəsində qəlbə yaxın dostu şairin qələmə aldığı Şirin dastanından bir parçanı dinlədikdən sonra onun sənətinə, qələminin gücünə heyranlığını bildirir, lakin təvazökar şair bu təriflərdən heç də xoşlanmayıb Tanrının yaratdığı adi bir bəndə olduğunu, onun da ömrünün bir gün sona yetəcəyini və vaxtı gələndə bu fani dünyadan köçünü çəkəcəyini söyləyir. Nizami bu hissədə, eynilə “Qabusnamə”də olduğu kimi, ömrün pillələrini, yaş dövrlərini hər birinin özünəxas xüsusiyyətləri ilə təsvir edir. Həm də maraqlıdır ki, şair də İran abidəsində olduğu kimi, “vücudnamə”yə məhz otuz yaşdan başlayır.
Ömür otuz ildən кeçdimi bir az,
Qəflətdə yaşayıb dolanmaq olmaz.
Qırx yaşa qədərdir həyat nəş əsi,
Qırxda bitib gedir кönlün həvəsi.
Əllidən aşdınmı, canın sağ olmaz,
Ayaqlarda taqət, gözdə nur qalmaz.
Altmışa çatınca yerə çöкərsən,
Yetmişdə hər üzvün düşər taqətdən.
Dünyada əziyyət çəкib boy atdın,
Elə кi, səкsənə, doxsana çatdın,
Ordan da yetirdin özünü yüzə,
Ölüsən, diri də görünsən gözə.
“Qabusnamə”də xüsusi ehtiramla bəhs edilən peşələrdən biri də həkimlikdir. Professor Rəhim Sultanov Keykavusun həkimliyə xüsusi rəğbətinin maraqlı izahını verir: “Keykavus tibb elmini çox sevdiyini deyir. Yəqin burada Şəmsülməali (“Qabusnamə” müəllifinin babası – T.B.) sarayında özünə sığınacaq tapmış İbn Sinanın şöhrəti və təsiri də böyük rol oynamışdır”.
Məlum olduğu kimi, Nizami Gəncəvinin “Məxzənül-əsrar” məsnəvisində “İki həkimin hekayəti”ndə (on ikinci məqalətin hekayəti) bu peşə sahibinin xalqa fayda verə bilməsi üçün, elmi ilə yanaşı, dürüst əxlaqının və saf qəlbinin olmasını illüstrativ şəkildə oxucusuna çatdıra bilmişdir. Qeyd edək ki, bəzən buradakı “həkim” sözünü “filosof” kimi qəbul edənlər də vardır. Lakin, fikrimizcə, bir halda ki, hekayətdə söhbət zəhər hazırlamaqdan gedir, demək, şair burada məhz sözün birbaşa mənasında “təbib”i nəzərdə tutmuşdur.
“Leyli və Məcnun”da isə şair oğluna nəsihət edərkən yaxşı həkimi insanlara can verən İsa ilə müqayisə edir:
İsa mərifətli həkim ol, amma,
İnsanı öldürən bir həkim olma.
Həm həkim, həm fəqih olsan sən, əgər,
Hamının yanında adın yüksələr.
“Qabusnamə”də “Əmanət saxlamaq haqqında” ayrıca fəsil var. Müəllif burada müasir ədəb-əxlaq normaları baxımından da olduqca dəyərli fikirlər səsləndirir: “Cavanmərdlik və kişilik ondadır ki, əmanəti qəbul etməyəsən, qəbul etsən, qoruyub sağ-salamat sahibinə qaytarasan”. Bu və əmanət saxlamağa, verməyə aid bu kimi digər fikirləri, hekayətləri oxuduqca göz önündə istər-istəməz Nizami Gəncəvinin “Məxzənül-əsrar” məsnəvisindəki “Xain sofu və hacının dastanı” canlanır.
Nizami Gəncəvi irsi ilə XI əsr fasr abidəsi “Qabusnamə”nin müqayisəli araşdırılması şairin irsinin ədəbi-estetik qaynaqları haqqındakı məlumatımızın daha da genişlənməsi üçün əhəmiyyətlidir və dahi sənətkarın özünəqədərki mədəni nailiyyətlərə dərindən bələd olduğunu, bilik və məlumat dairəsinin genişliyini, mənbələrə yaradıcı münasibətini bir daha təsdiqləmiş olur.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
Qabusnamə. Farscadan tərcümə edəni, qeyd və şərhlərin müəllifi Rəhim Sultanov. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006. 216 səh.
Kərimli Teymur. Epik şeirə yeni şivə gətirən sənətkar. // Nizami Gəncəvi. Sirlər xəzinəsi. Tərcümə edən Xəlil Rza. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2017. Səh.19-22.
Kərimli Teymur. Nizami və tarix. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2002.
Sultanov Rəhim. Ön söz. // Qabusnamə. Farscadan tərcümə edəni, qeyd və şərhlərin müəllifi Rəhim Sultanov. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006. Səh.4-16.
Yusifli Xəlil. İnsan dühasının əəlçatmaz nümunəsi. / Nizami Gəncəvi. Leyli və Məcnun. Tərcümə edən Səməd Vurğun. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2004. Səh.9-13.
Nizami Gəncəvi. Sirlər xəzinəsi. Filoloji tərcümə Rüstəm Əliyevindir. Bakı, “Qanun nəşriyyatı”, 2014. 328 səh.
