На протяжении веков в истории Азербайджана мы сталкивались с моментами, когда женщины проявляли мужество, определявшее судьбу нации. В этом контексте Габула-ханум, отрубившая руки, протягивавшиеся к нашей земле в первой четверти XVIII века, уничтожившая офицерский и солдатский состав русской армии, чьё имя намеренно скрыто со страниц истории, – это героическая женщина, которая была инициатором и инициатором политики Петра I, «первого открытого и великого кровавого протеста в Азербайджане против русского вторжения и оккупационного движения». Недавно изданная Azer Turan книга «Габула-ханум и Пётр I» проливает свет на эти намеренно замалчиваемые страницы нашей истории и рассматривает причины и мотивы этого кровавого события со ссылками на немногочисленные источники, которыми мы располагаем.
В начале XVIII века, наряду с Дербентом и Баку, Сальянский край также стал объектом имперских интересов. Масштабные военно-политические интервенции царской России в этом регионе не ограничивались территориальными захватами, но были направлены также на изменение местного административного устройства и демографического состава. Именно в этот период император предупредил своего высокопоставленного военачальника об опасности, и этот инцидент напрямую связан с именем Габулы-ханум. Внезапное убийство, произошедшее на фоне создания русской армией военной ставки в Сальянах и установления «мирных» контактов между высшими офицерами и местной администрацией, было не просто личной местью – это было стратегическое противостояние и решительная национальная позиция.
В книге «Габула-ханум и Петр I» упоминается труд Аббасгулу Аги Бакиханова «Гюлистани-Ирам» и отмечается, что Петр I, почти без сопротивления занявший Дербент и Баку, предупредил своего генерала Матюшкина: «Габула-ханум, правительница Сальяна, – старшая из восставших. Нужно остерегаться её, чтобы не случилось беды», – сказал он. В книге исследуются причины такой осторожности и дается краткий обзор истории кровной мести.
"Qəbulə xanım və I Pyotr" kitabında Abbasqulu Ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsərinə istinadla qeyd olunur ki, Dərbənd və Bakını, demək olar, müqavimətsiz işğal edən I Pyotr öz generalı Matyuşkinə xəbərdarlıq edib, "Salyan hakiməsi Qəbulə xanım asilərin böyüyüdür. Ondan ehtiyatlı olmaq lazımdır ki, bir bədbəxtlik üz verməsin", - deyə bildirib. Kitabda bu ehtiyatkarlığın səbəbi araşdırılaraq qan düşmənçiliyinin tarixinə qısa nəzər salınır.
Hadisənin özünə gəlincə, 1724-cü ildə Salyanda bir gündə rus imperiya ordusunun bütün zabit heyəti zərərsizləşdirilir. Belə ki, payızda podpolkovnik Zambulatovun süvari batalyonu Salyana daxil olur və Kürün sahilində - Salyan hakiməsi Qəbula xanımın malikanəsinin qarşısında qərargah qurur. Qəbulə xanım bütün heyəti malikanəsində təşkil etdiyi ziyafətə dəvət edir və öz silahlıları tərəfindən onları qətlə yetirdir. Kitabda müxtəlif tarixi mənbələrə istinadla hadisənin mümkün detalları əksini tapmaqla yanaşı, suallar da qoyulur:
Necə olur ki, Salyan naibi Həsən bəy dörd ay öncə Bakıda çara sədaqət andı içir, amma xanımı imperiya ordusunu məhv edir?
Necə olur ki, I Pyotrun xüsusi xəbərdarlığına baxmayaraq, ordusu bunca ehtiyatsızlıq göstərib ziyafətə qatılır? (və bu malikanə belə bir miqyasda ziyafət keçirmək üçün müsaid idimi?)
Qəbulə xanım 56 il öncə baş vermis hadisənin - Stepan Razinin qurban verdiyi adaşı, gözəl azərbaycanlı qızı Qəbulənin qisasını alırdımı?
Bəs bu hadisədən sonra nələr oldu, nə baş verdi? Doğrudanmı, Dərgahqulu bəy Qəbulə xanımı öldürüb başını Bakı komendantı Ostafyevə verdi?
Nəyə görə Qəbulənin nə özünün, nə də davamçılarının taleyi barədə sonradan heç bir məlumata rast gəlinmir? Halbuki dövrün mənbələri göstərir ki, bu ailənin siyasi təsiri uzun müddət Salyanda hiss olunub. Üstəlik, tarix kitablarında sələfi Qəbulə ilə Salyan hakiməsi Qəbulə xanım haqqında məlumatlar qarışdırıldığından "kələfin ucu qarışır".
"Qəbulə xanım və I Pyotr" kitabında bu suallar qismən cavabını tapsa da, Qəbulə xanımın özü və şəcərəsi haqqında geniş, dərindən bir obyektiv araşdırmaya ehtiyac olduğu da vurğulanır.
Çünki Salyanda baş verən qanlı olayın - rus ordusunun zabit və əsgər heyətinin qətli arxasında Salyan naibinin xanımı olan bir qadının dayanması faktı sadə bir kişi - dominant siyasi münasibətlər sisteminə qarşı bir qadının çıxışı deyil, həm də etnik-mədəni özünüdərk nümunəsidir. Rus hərbçilərinin bu qədər qəddarlıqla məhv edilməsi bir xalqın heysiyyatının, tarixi iztirablarının və qürurunun partlayış nöqtəsi kimi başa düşülməlidir. Üstəlik, bu qiyamın təməlində ailə faciəsinin - onilliklər əvvəl doğma torpağından zorla aparılmış və həyatına qəddarcasına son verilmiş bir qızın taleyinin durması ehtimalı yalnız hadisənin emosional yükünü deyil, simvolik anlamını da dərinləşdirir.
Tarixin kifayət qədər açılmamış bu səhifəsi türk dünyasında qadının yalnız ailə içində deyil, ictimai və siyasi sferada da əhəmiyyətli yer aldığı anlayışını bir daha təsdiqləyir. Mümkündür ki, qurban verilmiş qız və Qəbulə xanım arasında genetik deyil, mənəvi qohumluq daha güclü olub - çünki onların qan qohumluğunu təsdiqləyən tutarlı faktlar yoxdur. Bu hadisə, doğrudan da, həm də bir qisas aktı idisə, onda qadın yaddaşının nəinki bir ailənin, nəslin, həm də millətin tarixi davamlılığını təmin edən güclü bir vasitə olduğunu nümayiş etdirir.
Olayları təhlil edərkən həmin dövrün geosiyasi kontekstini nəzərdən qaçırmamalıyıq. Kitabın səhifələrində dövrün mənzərəsinin dəqiq cızılmış cizgilərini izləmək mümkündür. Məhz həmin illərdə çar hökuməti bölgədə qeyri-türk etnoslarını yerləşdirmək, əhali strukturunu dəyişmək və ərazinin milli kimliyini zəiflətmək siyasəti yürüdürdü. Bir ziyafət süfrəsini ölüm hökmünə çevirmiş Qəbulə xanım Salyanda rus hərbi qüvvələrinin tamamilə zərərsizləşdirilməklə həmin ərazidə rus şəhəri salınması, ermənilərin məskunlaşdırılması planlarının pozulmasına səbəb olmuşdu. Nəticə olaraq bu hadisə imperatorun əmrinin ləğvinə qədər gedib çıxmışdı. Deməli, Qəbulənin atdığı addım imperiya miqyasında siyasi sarsıntı doğuran bir hadisə idi.
Qəbulə xanım dövrünün siyasi şərtləri daxilində azadlıq, milli ləyaqət və tarixi intiqam uğrunda hərəkətə keçən qadın modelidir. Onun barəsində susmaq, tarixin qaranlıqlarında unutmaq bir xalqın tarixi müqavimət yaddaşını kölgədə saxlamaq deməkdir. Ona görə də Qəbulə xanımın adı tarixdə yalnız "silahlı qətlin arxasındakı qadın" kimi yox, milli müqavimətin, ləyaqətin, siyasi uzaqgörənliyin və qadın iradəsinin simvolu kimi yaşadılmalıdır. Onun haqqında daha çox yazmaq, öyrənmək və düşünmək tarixi borc, milli ehtiyacdır. Azər Turanın "Qəbulə xanım və I Pyotr" kitabı da belə bir zərurətin doğurduğu nəticə olaraq meydana çıxıb.
