Ему было суждено родиться и попрощаться с миром в один и тот же день - 25 апреля. Хотя выдающийся поэт и литературный критик Микаил Рафили прожил сложную и нелегкую жизнь, он не пропустил ни одного дня служения науке и литературе, посвятив все свои 53 года творчеству. Он сделал ряд новшеств в азербайджанской науке и общественном мнении.
Микаил Рафили родился 25 апреля 1905 года в селе Борсунлу Елизаветпольского уезда (ныне Геранбойский район). С ранних лет он писал прекрасные стихи и статьи, публиковал их в газетах и журналах. Высшее образование получил в Баку и Москве, затем работал в издательствах и преподавал в институтах. Успешно защитил кандидатскую диссертацию на тему «Связи азербайджанской литературы с русской культурой» и докторскую диссертацию на тему «Исторические очерки азербайджанской литературы с древнейших времен до наших дней». Его научные статьи и монографии получили широкое распространение в свое время.
Поэт-ученый Микаил Рафили в силу своей высокой грамотности постепенно отошел от поэзии и посвятил свою жизнь литературоведению. Хотя мы потеряли в лице поэта с тонкой душой, мы гордимся тем, что имеем глубоко знающего ученого. В поэтической оде, написанной на его смерть великим турецким поэтом Назымом Хикметом, с которым он дружил долгие годы, есть такие строки: «Начался листопад моего поколения...», «Шахи, Микаил, ты мог быть поэтом, ты мог стать профессором».
В азербайджанской литературе с именем Рафили были связаны тенденции формализма (1930-е годы) и нигилизма (1950-е годы). По сути, оба были общесоюзными процессами в искусстве, литературе и культуре, но они получили содержательное объяснение в свете его научного мышления. В годы учебы в Москве он участвовал в I съезде советских пролетарских писателей (1929), на некоторое время пристрастился к идеологии «пролеткульта». Неоспоримым фактом является также его исключение из Союза писателей и клевета в литературных кругах. Те, кто не воспринимал всерьез образованного, эрудированного и принципиального Микаила Рафили, неоднократно обвиняли его в том, что он из богатой семьи, подвергали моральным гонениям и доставляли ученому головные боли. Якобы великий ученый «пытался отрицать великие достижения азербайджанской советской литературы».
Mikayıl Rəfili ilə bağlı söz-söhbət “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə də bağlı yaranıb. 30-cu illərin sonlarında Həmid Araslının bu dastanı nəşr etməsi böyük hadisəyə çevrilmişdi və Mikayıl Rəfili də bu barədə yazdığı məqalələrdə onun “vətənpərvərlik və qəhrəmanlıq ruhunu” yüksək qiymətləndirmiş, hətta dastanı yunan eposları ilə müqayisə etmişdi. Mircəfər Bağırov 1951-ci ildə Dədə Qorquda qarşı kampaniya başlayanda bu məqalə Rəfiliyə qarşı, az qala, ölüm ittihamına çevrilib. Guya Həmid Araslı, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Mikayıl Rzaquluzadə və Mikayıl Rəfili “köçəri feodal eposu”na tənqidi yanaşmayıblarmış.
Rəfilinin elmi fəaliyyətində iki böyük klassikin – dahi Nizami Gəncəvinin və böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundovun tədqiqi mühüm yer tutur. Onun Nizami və intibah haqqında fikirlərini görkəmli rus alimləri də yüksək qiymətləndiriblər. “M.F.Axundov (həyatı və yaradıcılığı)” monoqrafiyası Moskvada “Görkəmli adamların həyatı” seriyasından da rus oxucularına çatdırılıb.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, işıqlı şəxsiyyət, böyük ziyalı Mikayıl Rəfili didərgin türk şairi Nazim Hikmətlə, eləcə də repressiya qurbanı, nakam şairimiz Mikayıl Müşfiqlə yaxın dost olub. Nazim Hikmətin fikrincə, Mikayıl Rəfili, doğrudan da, şair idi, sadəcə, elmi yaradıcılıqla müntəzəm məşğul olduğundan, bir müddət şeirin daşını atmışdı. Yalnız ömrünün son illərində bir daha şeirə qayıtmış, hətta “Mingəçevir” adlı poema da yazmışdı. Nazim Hikmətə həsr etdiyi bir şeirdə ona olan məhəbbətini bu misralarla ifadə etmişdi:
Qarşımda əksin. Əlimdə sadə bir qələm.
Gözlərimdə Moskvada keçən gəncliyimizin solmayan yarpaqları.
Sən Nazim Hikmətsən, mən-sadə bir tələbən...
Qeyd edək ki, Mikayıl Rəfili sərbəst şeirin alovlu təbliğatçısı kimi həm özü bu səpkidə şeirlər yazır, həm də sərbəst şeir nəzəriyyəsini anladan məqalələrlə mətbuat səhifələrində çıxış edirdi.
Mikayıl Rəfili dünya ədəbiyyatının ən şedevr əsərlərini dilimizə çevirib. Hüqonun “Gülən adam”, “Paris Notrdam kilsəsi”, “Səfillər” (5 hissəsi), Balzakın “Qorio ata”, “Qobsek”, “Novellalar”, Tolstoyun “Dirilmə” (I və II hissələr), Puşkinin “Bağçasaray fantanı”, “Tunc atlı”, “Ərzrus səyahəti” əsərlərinin tərcümələri bədii tərcümə tariximizin qızıl fondunda yer alıb. 1939-cu ildə rusca nəşr olunan “Azərbaycan poeziya antologiyası”nın hazırlanmasında o da yaxından iştirak edib.
Həm ədəbiyyat tarixçisi, həm də nəzəriyyəçi kimi yad etdiyimiz Mikayıl Rəfili xatırlanır. Xalq yazıçısı Anar doğru olaraq qeyd edir: “M.Rəfilinin Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı, ədəbiyyat tariximiz sahəsində gördüyü iş əvəzsizdir. Onun zəngin elmi irsi mədəniyyət tariximizin qiymətli səhifələrindəndir. Rəfili bütün elmi fəaliyyəti boyu doğma ədəbiyyatımıza və daha geniş götürsək, doğma xalqımıza, onun inkişafına, dünyagörüşünün genişlənməsinə, daha artıq maariflənməsinə, mədəniləşməsinə xidmət etmişdir”.
Filoloq Vaqif Yusifli isə bu barədə yazır: “Ədəbiyyat tarixinə və ayrı-ayrı sənətkarlara həsr etdiyi tədqiqatlarında onun nəzəri bazasının möhkəmliyinə yalnız heyrət edirsən. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” kitabının müəllifi də Rəfilidir və bu kitab üstündən onillər keçməsinə baxmayaraq, indi də ali məktəblərdə tədris olunur, ya da tələbələrə tövsiyə olunur ki, ondan istifadə etsinlər”.
