AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda işə başlayanda, ilk diqqətimi çəkən nüans iş otağımızda divardan asılan retro-portret olmuşdu. Portret yazı stolumla üzbəüz asıldığından hər başımı qaldıranda istər-istəməz şəkildəkinin mülayim, həm də iti baxışları ilə qarşılaşırdım. Haqqında "köhnə kişilərdəndir", - deyə düşündüyüm bu foto ömrünün sonuna kimi, əvvəl Azərbaycan sovet ədəbiyyatı, 1989-cu ildən isə "XX əsr (sovet dövrü) Azərbaycan ədəbiyyatı" adlanan şöbənin keçmiş müdiri, şair-alim Qasım Qasımzadənin idi. Əməkdaşların xatirə-söhbətlərini dinlədikcə, o mənim üçün "interyerdə portret" olmaqdan çıxır, maraqlı bir subyektə çevrilirdi. Bu səbəbdən, şöbənin aparıcı elmi işçisi Safurə Quliyevanın "Qasım Qasımzadənin yaradıcılıq yolu" monoqrafiyası çapa gedəndə ona ilk həvəs göstərənlərdən biri elə özüm oldum. Bu, Ədəbiyyat İnstitutunun "Sənətkarın elmi pasportu" silsiləsindən hazırladığı 46-cı kitabı idi. Kitab - Yeni ilə xoş başlanğıc, ədəbiyyatşünaslara, xüsusən, Qasım Qasımzadəni tanıyanlara dəyərli hədiyyə oldu. Monoqrafiya filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı, şair Q.Qasımzadənin həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş, sənətkarın çoxşaxəli irsi izlənilmiş, parlaq şəxsiyyəti, mükəmməl obrazı bütün tərəfləri ilə canlandırılmışdır.
S.Quliyeva "professional elmi portret" ustasıdır, "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" çoxcildliyinin əsas oçerk müəlliflərindəndir. O, yarım əsrlik elmi fəaliyyəti dövründə bu gün ədəbiyyatşünaslığımızın klassikləri sayılan alimlərlə çiyin-çiyinə çalışmış, belə bir münbit mühitdə yetişmişdir... Tanıdığın şəxsin portretini yaratmaq həm asandır, həm çətin... Asandır ona görə ki, predmetə bələdsən, Safurə xanımın situasiyasında olan kimi, illərlə gözünün önündə olub, sanki rəssamsan, naturadan çəkirsən... Çətindir ona görə ki, onu başqaları da tanıyır, müasirləri sağdır, şahidlər "uydurmağa" qoymazlar... Ön sözün müəllifi, filologiya elmləri doktoru, professor Şirindil Alışanlı, "ədəbi-elmi portret"in "əvvəldən axıra qədər" Q.Qasımzadə "yaradıcılığına və şəxsiyyətinə böyük ehtiram və yüksək professionallığın" təzahürü olduğunu iki yerdə qeyd etmişdir. Şirindil müəllimin bu dəqiq qənaəti 5 fəsildən ibarət monoqrafiyanın "açar sözüdür". Hər fəsil də, əvvəlki fəslin mündəricəsini inkişaf etdirib daha da qüvvətləndirir. Əsər Qasım müəllimin ömür yolu ilə tanışlıqla başlayır. Ən həcmli hissə də elə bu fəsildir. Şairin soy-kökü, yaxın şəcərəsi haqqında məlumat verilir, Zəngəzur mahalının adlı-sanlı kişiləri olan babaları Hacı Qasım və Şahsuvar bəy, anası Arəstə xanım hörmətlə xatırlanır. Q.Qasımzadənin tərcümeyi-halına geniş ekskurs edən tədqiqatçı məlum aksiomu bir daha təsdiq edir ki, keçmişi olmayanın nə indisi, nə gələcəyi var... Öz sələflərindən ən yaxşı keyfiyyətləri əxz edən Qasım müəllimin mənəvi zənginləşməsində Yaradan nəinki "dincəlməmiş", əksinə, daha da səxavətli olmuşdur.
Q.Qasımzadə Qubadlıda anadan olub, Şəki Pedaqoji Texnikumunu bitirmiş, Kəlbəcərdə məktəb müəllimi, Yevlaxda maarif şöbəsində metodist işləmişdi; Azərbaycanın hər qarışında iz qoymuş, hər parçasını özünə vətən bilmişdi. Əsər qəhrəmanın həyat materialı, çoxcəhətli yaradıcılığı əsasında yazılsa da, Safurə xanım üçün vacib amil - sənətkarlıq xüsusiyyətləri, bədiilik də unudulmamışdır. Bu cəhətlərinə görə onu obrazlı elmi proza, roman-monoqrafiya da adlandırmaq olar: "Q.Qasımzadənin taleyi elə gətirmişdi ki... nənnisi barlı-bəhrəli bağlarda ağac budaqlarından asılmış, iməkləməyi, durub-yıxılmağı "quzu tüklü" yaşıllıq sərilmiş güllü-çiçəkli çəmənlər olmuş, məktəb yolu Kəlbəcərin uca dağlarından keçmiş, miniyi dırnağından od qopan köhlənlər olmuşdu". Monoqrafiyadakı poetik vüsət onu standart tərcümeyi-hal, yaradıcılıq yolu çərçivəsindən çıxarıb elmi-bədii süjetə çevirir.
Şairin lirikasından bəhs etdiyi birinci fəsildə müəllif onun şeirlərini nəinki ideya-məzmununa görə qruplaşdırır, poetik xüsusiyyətlərini incələyir, yeri gəldikcə onların yaranmasına təkanverici məqamlardan da bəhs edir. Belə ki, "Bənövşə yarpağı" şeiri həm yaranma tarixi, həm sənətkarlığı, eləcə də aktuallığı ilə bu gün də seçilir. Avropa səyahəti zamanı azərbaycanlı turistlərin biri xaricdə də yerlibazlıq azarından əl çəkməyib, dünya xəritəsində onsuz da kiçik olan Azərbaycanı öz dayaz atmacaları ilə daha da kiçildirmiş. Bundan hiddətlənən Qasım müəllim sərt reaksiya verərək həmin adamı pərt edir: "Eyib olsun! Dünya ərazisi ilə müqayisədə bənövşə yarpağından da kiçik olan torpağımızı bir neçə yerə bölsək, nöqtəyə dönüb itmərikmi?" Yerlipərəstlik kimi milli qüsurumuz bu gün də bizə mane olursa, ümid yenə "Bənövşə yarpağı"nadır...
Vətən - müqəddəs mövzu kimi Q.Qasımzadə lirikasının özəyini təşkil edir. S.Quliyeva bu qəbildən olan nümunələri fəxrlə "Vətən şeiri" adlandırır. Ura-patriotizmdən uzaq, vətən həsrətinə dəyib dağılan şairin qəlb harayının əks-sədası onun şeirlərində eşidilir. Həm də, ucadan... Təhlilə cəlb edilən əsərlər, seçilən şeir nümunələri alimin poeziya sərraflığından, bədii zövqündən xəbər verir:
Adam var ki, Kür, Araztək çay görməyib,
Qarışmayıb gülüşünə şəlalələr.
Uçurumun şir ağzından gül dərməyib,
Dodağını öpməyib daş piyalələr...
Əsl poeziya ali hisslərin, incə duyğuların tərcümanıdır. Şair hisslərini oxucu ilə bölüşüb, onu da həyəcanına bürüyür, düşüncəsinin, sözün gözəlliyinə qərq edir. Poeziya tədqiqatçısı isə obyekti öyrənir, dərinliyinə varır, onu bizim üçün elmi cəhətdən açıb-xırdalayır: "Q.Qasımzadənin şeir silsiləsində təbiət lövhələri canlı, ekspressiv-emosional təsir bağışlayır. Dağ yağışının qara buludların gəlişindən, ta şıdırğı yağıb hamını təpədən dırnağadək tam islatmasına qədər olan təsviri təbii, sirayətedicidir. Lirik "mən" təbiətdəki gözəllikləri sadəcə, seyr etmir, onun qoynunda isinə-isinə, islana-islana, sevinə-sevinə bizi də öz yaşantıları ilə təsirləndirir". Bu arada məlum filmdən məşhur cümlə yada düşür: "Əgər dünyada poeziya haqqında danışacaq kimsən yoxdursa, yaşamağın nə mənası?" Burada, "nə yaxşı ki, Safurə xanım var aramızda", demək keçir könlündən... Həmkarlarının Safurə xanıma verdiyi "səriştəli poeziya tədqiqatçısı, poeziyanın zərif, həssas bilicisi" kimi epitetlər, bənzətmələr tədqiqatçı professionallığının bədii təyinlərinə çevrilir.
Xronologiya üzrə davam edən monoqrafiyada "Şairin poemaları", "Alimin publisistikası" da ilk dəfə olaraq peşəkarcasına araşdırılmışdır. Q.Qasımzadə poema janrına, əsasən, yaradıcılığının ilk dövründə - 1950-1963-cü illərdə müraciət etmişdi. Bu poemaların adlarının özü bir gözəllikdir: "Meşə nəfəs alırdı", "Alma almaya bənzər", "Damcılar", "Günəş gec batacaq" və s. ...
Q.Qasımzadənin elmi araşdırmaya cəlb olunan publisistikası içərisində xarici ölkələrə səfərlərindən qələmə aldığı xatirələri xüsusilə diqqəti cəlb edir. S.Quliyeva yazıçının "Getdim, gördüm, düşündüm", "10 günün təəssüratı" və b. səyahətnamələrini elə canlı təqdim edir ki, dərhal gedib gözünlə görmək istəyirsən. Əlbəttə ki, bu səfərlərin gözü 1968-ci ildə getdiyi İstanbul-Bursa-İzmir-Ankara səyahətidir. Bu təəssürat həm də, onunla maraqlıdır ki, orada "bir millət, iki dövlət" deyil, əvvəllər bizə mənfi yüklü kapitalist ölkəsi kimi tanıdılan Türkiyədən söhbət gedir (Bu o zaman idi ki, "hamı hər iş və hər şey üçün - varlıqda-yoxluqda, xəstəlikdə-sağlıqda, üzünü şimala, "vətənimizin" paytaxtı Moskvaya çevirirdi. Bakıda Türk filmləri festivalı keçiriləndə sovet Azərbaycanı bu filmlərə rus dilində diktor tərcüməsi ilə baxırdı". - D.A.). Lakin bütün bunlara baxmayaraq şair dili, dini bir olan ölkədə özünü qərib hiss etmir, sonradan "səfər yaşantıları lirik-romantik duyğuların ifadəsi olaraq" şeirlərinə köçür.
Safurə xanımın analizlərində elmi üslubla rəvan ədəbi-bədii dil bir-birini tamamlayaraq, fikrin ifadəsini asanlaşdırır, "quru" akademizmi xatirə fraqmentləri canlı edir. Hansıları ki, mən vaxtaşırı, yeri düşdükcə, dəfələrlə Safurə xanımın dilindən eşitmişəm... Məsələn, bir axşam Q.Qasımzadə dostu B.Vahabzadə ilə axşam gəzintisinə çıxır, sovet ideologiyasından gileylə yanaşı, "ikiyə bölünmüş Azərbaycanın taleyi ilə bağlı yanğılarını bölüşürdülər". Bu arada yerdən tapdıqları kibrit qutusu ilə bəxt sınamaları monoqrafiyanın həssas və maraqlı hissələrindəndir.
Əsər həqiqi alim zəhmətinin, yuxusuz gecələrin, evdən, ailədən "oğurlanan" zamanın məhsuludur. Safurə xanım onilliklərin ciddi araşdırmaçısıdır, həm də məsuliyyətlidir, ondan da artıq zəhmətkeşdir. Başladığı yeni işə sadəcə, girişmir, əksinə, onu beyninə, qəlbinə yerləşdirir, ta bitirənə qədər onunla yaşayır, ondan ayrıla bilmir. Bir tədqiqat başqa birinə yol açır. S.Quliyeva kitabında özünün araşdırması ilə yanaşı, həmkarlarından şərh və sitatlara da geniş yer ayırır. Məqsəd - Q.Qasımzadəni düşündürən məsələləri, qaldırdığı problemlərə dair fikirləri müqayisəli şəkildə həmkar və dostlarının müşahidə və təhlillərində önə çıxarmaqdır. Qasım müəllimin yetirmələrindən olan, hazırda AMEA-nın müxbir üzvü Tehran Əlişanoğlu, professorlar - Qəzənfər Paşayev, Şamil Salmanov, tənqidçilərdən Əkbər Ağayev, Qulu Xəlilov, şair Hüseyn Kürdoğlu və başqalarının yanaşma və dəyərləndirmələri monoqrafiyanın əhatəsini genişləndirib əhəmiyyətini artırır.
Q.Qasımzadə tərcüməçilik fəaliyyəti ilə də ciddi məşğul olmuş, bu sahədə böyük uğurlara imza atmışdır. Y.Yevtuşenkonun "Əfqan qarışqası" şeirinin tərcüməsi orijinalı ilə rəqabət aparacaq qüvvədədir, tərcüməçi şüşə kimi görünməz olub, həmmüəllifliyə iddialıdır:
Sərilmişdir rus cavanı Əfqanıstan düzündə,
Gəzir müsəlman-qarışqa onun tüklü üzündə.
Çoxdan ülgüc toxunmayan sifətdə gəzmək çətin,
O, mərhumun qulağına pıçıldadı xəlvəti:
"Heç bilirsən, yaralanıb öldüyün yer haradır?
Bircə onu bilirsən ki, yaxınlıqda İrandır.
Burda islam sözünü də eşitmisən ilk dəfə,
Nə niyyətlə silahlanıb bəs gəldin biz tərəfə?"
Həqiqətən də, "ədəbiyyat - həyatın güzgüsüdür"sə, "yazıçılar zamanın bələdçiləridirlər". (akademik İsa Həbibbəyli) Başqa sözlə, - tarixin təkrar olunmaq kimi bir "vərdişi" var... 1983-cü ildə yazılmış bu şeirin süjeti 2020-ci ildə bizim Qarabağda təkrar olundu, bu dəfə həmin rus əsgərinin aqibətini 4000 erməni gənci yaşadı. İbrət: "Özgə torpağına daşla gələn, başını da qoyub gedər".
S.Quliyeva tədqiqat obyektinə dərin bələdliklə yazdığı monoqrafiyada Q.Qasımzadənin "dağ vüqarlı poeziyası" və elmi yaradıcılığından başqa, milli ənənələrə bağlı xarakterini, vətəndaşlıq mövqeyini, yüksək erudisiyasını, cəsarətli və qərəzsiz alim, tənqidçi mahiyyətini, "ipək kimi yumşaq, ipək kimi möhkəm" şəxsiyyətini tam açmışdır.
Əsərdə müəllif səmimiyyətini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Çox zaman publisistikada, hətta, müəllif təhkiyəsində belə, bu qədər ürək açıqlığı müşahidə olunmur. Əsərdə ara-sıra elə xatirələrə yer verilir ki, Safurə xanım onun üstündən rahatca sükutla keçə bilərdi. İctimailəşdirməyindən isə həm əsər, həm baş qəhrəman, eləcə də müəllifin özü qazanır.
S.Quliyevanın hər kitabı alimlər, ədəbiyyatşünaslar, elmə yeni gələnlər üçün hazır köməkçi vasitədir. "Qasım Qasımzadənin yaradıcılıq yolu" da şair-alimin özəl fəaliyyəti ilə yanaşı, həm də, müasirlərinin də içində olduğu dövrün, ictimai-ədəbi mühitin geniş mənzərəsidir. Məsələn, Qasım müəllimin Qarabağ mövzulu fəaliyyətinə işıq salmaqdan öncə belə bir panoram giriş verilir: "Azərbaycanın zəngin torpaqlarına yiyələnmək xəyalında olan və həmin məqsədlə 100 ildən bəri uzun gedişli planlar hazırlayıb zaman-zaman fürsət düşən kimi onu həyata keçirən qonşu ermənilər XX yüzilliyin səksəninci illərində artıq açıq hücum üçün starta hazır idilər".
Yekun olaraq demək istəyirəm ki, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent S.Quliyeva Q.Qasımzadənin adına, tutumuna, şəxsiyyətinə layiq bir əsər ortaya qoymuşdur. Müəllifin diqqət və məhəbbətlə yazdığı monoqrafiyanı zövqlə oxudum, ikiqat zənginləşdim... Həm Qasım müəllimi görünən və görünməyən tərəfləri ilə yenidən kəşf etməklə, həm də bu tərəflərin əhatəli, mükəmməl S.Quliyeva təqdimatı ilə. Bu yazı da, əsərə və müəllif zəhmətinə qiymət vermək cəhdidir.
Qasım müəllim özü demiş, 70 il yaşayıb dünyanın hər üzünü gördü: oxucu məhəbbəti də qazandı, dövlət tərəfindən də qiymətləndirildi. Müqəddəs torpaqlarımızın işğalından da yanıb-yaxıldı, övlad dağı ilə də sarsıldı... Ağ və qara... Lakin həyatın hər zolağında ləyaqətli insan, dəyərli, məhsuldar, mənalı sənətkar ömrü yaşadı.
Hal-hazırda da şöbəmizdə Qasım müəllimin portreti asılıb. Bayram keçirəndə, ad günü qeyd edəndə çəkdirdiyimiz kollektiv şəkillərin hamısında Qasım müəllim divardan baxır. Şöbəyə ondan sonra gələnlər də onu tanıyır, sevir... Safurə xanım həmişə "elə dayanaq ki, Qasım müəllim də düşsün...", - deyir. Bu ağ-qara foto Q.Qasımzadə nüfuzunun, şəxsiyyətinin, poeziyasının portret təcəssümüdür. Bu gün də Qasım Qasımzadə elminin, sənətinin ucalığında dayanır. Həm də dostlarının, həmkarlarının, yetirmələrinin, davamçılarının qədirbilənliyində!"
Ədəbiyyat qəzeti", 10 iyul, 2024
