"MİRZƏ BALA MƏHƏMMƏDZADƏ. SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ" HAQQINDA QEYDLƏR
[Hürriyyət aşiqi mücahidin həmişəyaşar irsi]
Medianın İnkişafı Agentliyi layihəsi
Sovet rejimi və kommunist ideologiyasına qarşı ideoloji mücadilənin bayraqdarlarından biri, istiqlal hərəkatının lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ən yaxın silahdaşı Mirzə Bala Məhəmmədzadənin (1898, Bakı- 1959, İstanbul) zəngin, çoxşaxəli ədəbi, publisistik və elmi-nəzəri irsi ideya gücü və istiqaməti, mövzusu, dili, üslubu, sənətkarlıq xüsusiyyətləri ilə həmişəyaşarlılıq haqqı qazanmış milli sərvətimizdir. İstiqlal uğrunda mücadilə yolu vətarixini M.B.Məhəmmədzadənin əsərləri olmadan tam mənzərəsi ilə izləmək və dəyərləndirmək mümkünsüzdür.
M.B.Məhəmmədzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süquta uğradıqdan sonra bir müddət - 1920-24-cü illərdə Bakıda bolşevik rejiminə qarşı gizli fəaliyyət göstərmiş, sonra İrana, 1927-ci ildə Türkiyəyə keçməyə müvəffəq olmuş və İstanbulda məskunlaşmışdı. Milli ideallar uğrunda mübarizəsinə mühacirətdən əvvəlki kimi, qürbətdə də ara verməyən Mirzə Bala Məhəmmədzadənin yaradıcılığı məramı, missiyası, məhsuldarlığı, mübarizliyi, mahirliyi baxımından seçilir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının bu günlərdə işıq üzü görən "Mirzə Bala Məhəmmədzadə. Seçilmiş əsərləri" kitabı (Bakı,"Elm və təhsil", 2023, 612 səh.) məzmunu, mündəricəsi, sanbalı ilə yanaşı, həcmi ilə də diqqəti çəkir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu kitab akademik İsa Həbibbəylinin baş redaktor olduğu "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı kitabxanası.
Seçilmiş əsərləri" seriyasının VII cildidir. Bundan əvvəl isə həmin seriyadan 6 kitab (I cild Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Mühacirət dövrü ədəbi-elmi irsindən seçmələr. Bakı: Elm, 2016, 356 s; II. Ceyhun Hacıbəyli. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Elm, 2017, 368 s; III cild. Səlim Rəfiq Rəfioğlu.
Füzuli. Bakı: Elm və təhsil, 2019, 440 s; IV cild. Teymur Atəşli. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Elm və təhsil, 2020, 336 s; V cild. Alazan Baycan. Əsərləri. Bakı: Elm və təhsil, 2021, 204 s; VI cild. Süleyman Təkinər. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Elm və təhsil, 2022, 280 s) nəşr edilmişdi.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Elmi Şurasının 8 fevral 2023-cü il tarixli (protokol №1) qərarı ilə çap olunan kitabın ilk mənbələr əsasında tərtibçisi, ön söz və qeydlərin müəllifi filologiya elmləri doktoru, Nikpur Cabbarlı, cildin məsul redaktoru, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Arif Acaloğlu, redaktorları Aysel Əfəndiyeva, Hülya Cəbiyevadır.
Mirzə Bala Məhəmmədzadə, demək olar ki, qələmini ədəbi yaradıcılığın bütün növ və janrlarında sınayıb. Kitabda seçilmiş əsərlər müvafiq qaydada təsnif edilərək aşağıdakı başlıqlarla təqdim olunur: "Şeirlər", "Hekayələr", "Xatirələr", "Publisistika", "Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı", "Ədəbi proses", "Ədəbiyyat və siyasət", "Milli hars", "Azərbaycan mühacirəti", "İncəsənət", "Türk dünyası", "Fars ədəbiyyatı", "Ensiklopedik oçerklər".
Toxunulan problemlərin genişliyi və rəngarəngliyi ilə diqqəti çəkən M.B.Məhəmmədzadə irsinin ana xəttini istiqlal mövzusu təşkil edir. Onun yaradıcılığında poeziya nümunələri say etibarı ilə az olsa da, "Qardaşım Baykaraya" adlı şeirindəki kimi güclü milli ruhu, hürriyyət təşnəsi və ictimai məzmunu ilə yadda qalır:
"Fikrim zindan gibi bir qəfəsdədir,
Hürriyyət eşqiylə sızlaram hər gün".
Bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının, nəsrinin ən kamil nümunələri sırasında diqqətəlayiq yer tutan "Vətən qaldı" hekayəsi M.B.Məhəmmədzadənin bədii yaradıcılığının zirvəsidir. Əsər 1926-cı ildə "Yeni Qafqasya" məcmuəsində (İstanbul), 1952-ci ildə "Azərbaycan" dərgisində (Ankara) dərc olunmuşdu. Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsindən sonra özü ilə ölkəmizə fəlakət gətirən sovet rejiminin qəddarlığını, bolşevizmin milli və tarixi şəxsiyyətlərimizə qarşı amansızlığını ifşa edən, mühacir həyatına məhkum olan soydaşlarımızın acı, ağır həyatını göz önündə canlandıran, eyni zamanda bir gün işğalın sona çatacağına, istiqlalın zəfər çalacağına dərin inam, böyük ümid yaradan bu hekayə zəngin, unudulmaz təəssürat yaradır. "Mühacirətin ilk ayları idi. Mənfur istilanın müdhiş dalğası ilə Rəstə atılmısdım" - cümlələri ilə başlayan hekayədə müəllif dostu ilə "istila hökuməti tərəfindən zorla İrana sövq edilən və bu-rada aclıqdan, xəstəlikdən və bilxassə sıtmadan ölən milli Azərbaycan nəfərlərinin bir torpaq yığınından ibarət mə-zarlarını" ziyarət etdiklərini, sonra "siqara və afyon tüstüsündən qararmış, qoxmuş bir qəhvəxananın qa-ranlıq bir köşəsində kirli bir yorğana bürünmüş", "ağlar, titrək, tutqun və qırıq bir səs-lə türkcə (azəri türkcəsiylə) bir şərqi" söyləyən mühacir soydaşımızla rastlaşdığını təsirli cümlələrlə təsvir edir. Onların arasındakı dialoqu həyəcansız, sakit və soyuqqanlı oxumaq mümkün deyil:
"- Şimdi söylə bakalım, və-təndə nə var? Kimlər sağdır, kimlər ölmüş?
- Ölən ölmüş, qalan qal-mısdır, ? dedim.
- General Səlimov sağmıdır?
- Öldürdülər...
- Ah... Qatillər!.. Pəki, general İbrahim ağa?
- Onu da..
- Qaydabaşı?
- Onu da öldürdülər...
- General Haşim bəy nerədə?
- Onu da qətl etdilər.
- General Tlexas?
- Onu da..
- Süleyman paşa?
- Onu da... Onu da...
Bir az susdu. Dərin-dərin nə-fəs alıyordu. Sonra yenə müra-ciət etdi:
- Nəsib bəy nerədə?
- Bəlli deyil...
- Həsən bəy, Fətəli xan?...
- Öldürmüslər.
O qızdı:
- Həp öldürmüslər.. Nə var öldürmüslər.. O halda kim qal-dı!!
Üzünə baxdım. Sıtmadan sol-muş yanaqlarında göz yaşı vardı.
- Sağ qalan, - dedim, - çoxdur...
- Bütün rəisləri məhv et-mislər, bir kimsə qalmamış!
- Xeyr, qalmısdır...
- Kim?..
- Onları yetisdirən millət... Milləti yaşadan Vətən!"
İdeya, məzmun cəhətdən dəyərli, maraqlı, sənətkarlıq baxımından mükəmməl "Vətən qaldı" hekayəsi milli istiqlal sevgisindən yaranan, aktuallığını itirməyən parlaq sənət nümunəsidir. Əsər kədərli notlarla başlasa da, istiqlalın qələbə çalacağından, istiqbalın işıqlı olacağından xəbər verir: "Əvət, yalnız Vətən qal-dı!... İstila bu bulud gibi mü-vəqqəti və keçicidir. Madam ki, Vətən qalmısdır, istiqlal ümidi də qalmısdır!... ? deyə mənə döndü. Gözlərində həzin bir təbəssüm bəliriyordu".
M.B.Məhəmmədzadənin "Seçilmiş əsərləri"ndə verilmiş "İldırım", "On dəfə öldürülən" hekayələri də istiqlal uğrunda mücadilə tarixinin güzgüsü, milli məfkurəsinin daşıyıcısı, təbliğatçısı, klassik söz sənətimizin nadir incilərindəndir.
Publisistika M.B.Məhəmmədzadə yaradıcılığının mühüm istiqamətlərindən birini təşkil edir. "Azərbaycanın Ergenekondan çıxdığı gün", "İran xatirələri", "Muğan xan", "Promete-Boromete", "Moskva ortaq ədəbi türkcədən niyə qorxur", "Sıra əlifbayamı gəlir", "Sovetlər Birliyində türkoloji, "türk dilləri" və "türk millətləri", "Azərbaycan Misaqi-Millisi. 28 Mayıs İstiqlal Bəyannamə-sinin təhlili", "Milli hars və milli hakimiyyət" və sair kimi nümunələr mühacirət irsinin dəyərli örnəklərindəndir. Ədəbiyyat tarixində iz qoyan şöhrətli sənətkarların - Nizami, Qazi Bürhanəddin, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi, Mirzə Ələkbər Sabir, Əhməd bəy Ağaoğlu, Abbas Səhhət, Cəfər Cabbarlı, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və başqalarının həyat və yaradıcılığndan bəhs edən portret oçerklər özünəməxsus yanaşma, təhlil və qənaətlərlə maraq doğurur.
Azərbaycan mətbuat tarixinə redaktor, publisist kimi əbədi imza atan M.B.Məhəmmədzadə, həm də dövrü nəşrlərin, onun yaradıcılarının ilk peşəkar tədqiqatçılarından biridir. Hələ mühacirətdən əvvəl - 1922-ci ildə onun "Azərbaycan türk mətbuatı" adlı kitabı nəşr olunmuş, böyük maraq oyatmışdı. Mətbuatın cəmiyyət həyatındakı rolunu yüksək qiymətləndirən Mirzə Balanın "Azərbaycanlı ilk türk qəzetçisi Zərdablı Həsən bəy.
Ölümünün 35-ci yıldönümü münasibətilə", "Molla Nəsrəddin" əlli il əvvəl intişar etmişdi", "Kəlniyyət"in ölümü (Qasımzadə Hacı İbrahimin vəfatı münasibətilə)", "Tərcüman", "Azərbaycan mühacirlik mətbuatının otuz illiyi" adlı yazılarında M.B.Məhəmmədzadə dövrü nəşrlərin proqramları, problemləri, dili, üslubu, sənətkarlıq məsələləri, mühərrirləri barədə mövqeyini bildirir, fikirlərini bölüşür. O, 1938-ci ildə Berlində "Qurtu-luş" jurnalının mətbəəsində nəşr etdirdiyi məşhur "Milli Azərbaycan hərəkatı" adlı kitabında mətbu orqanlardan da bəhs edir.
M.B.Məhəmmədzadə milli mətbuat haqqında məhəbbətlə söz açır, bolşevik nəşrlərini cəsarətlə tənqid və ifşa edirdi. M.B.Məhəmmədzadə "Azəri türk ədəbiyyatının dünəni və bu günü" adlı məqaləsində yazırdı: "Bolşevik həqayiqi basdan-başa bir səfalətdən ibarət ikən, matəm günləri bayrama, bayram günləri matə-mə təbəddül etmiş ikən irz, namus, şərəfi-milli kirli soldat çizmələri altında çey-nənməkdə, milli müqəddəsat yerlərdə süründürülməkdə ikən mətbuat; gülmək, şən gö-rünmək, bolşevizmə qəsidələr yazmaq vəzifəsiylə müvəzzəf-dir". Bir məsələyə də toxunmağı lazım bilirik. M.B.Məhəmmədzadə bolşevik nəşrlərini kəskin tənqid etdiyi kimi, o dövr Türkiyə mətbuatının ölkəmizə laqeyd münasibətini, Azərbaycanla bağlı məsuliyyətsiz yazılarını da ciddi qınamışdı.
Ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki yaradıcılığı M.B.Məhəmmədzadənin fəaliyyətinin mühüm qismini təşkil edir. Milli ədəbiyyatşünaslığın örnək nümunələrini yaradan tənqidçinin "Seçilmiş əsərləri"ndə toplanan elmi-nəzəri məqalələri dərin təhlili, cəsarətli mühakimələri, sanballı mülahizələri, dolğun qənaətləri ilə yadda qalır. Onun klassik Azərbaycan ədəbiyyatı mövzsunda qələmə aldığı "Dədə Qorqud", "Nzami", "Molla Pənah Vaqif", "M.Fətəli Axundov", "Mirzə Fətəli Axundzadə", "Mirzə Ələkbər Sabir", "Abbas Səhhət", "Əhməd bəy Ağaoğlu", "Cəfər Cabbarlı", ədəbi proses və ədəbi siyasətlə bağlı "Müasir azəri şairləri", "Ədəbiyyatda istiqlal və demokratizm", "Ədəbi hakimiyyət qovğası", "Proletar ədəbiyyatı milliyyətçi ədəbiyyatın vahid cəbhəsi qarşısında", "Ədəbiyyatda hegemoni qovğası", "Bolşevik "ədiblərinin" "Hücum"u", "Bolşevik ədəbiyyatı", "Yamaqlı ədəbiyyat", "Cığırdaşlar", "Sabir yaşasaydı", "Ədəbiyyat və kommunizm", "Dədə Qorqud və kommunizm","Dostoyevski və kommunizm", "Tolstoy və kommunizm", "Bazarovun oğulları", "Kommunist şairlər" və sair kimi çoxsaylı məqalələri saxta, qondarma sosrealizm prinsiplərinin inkarı, milli ədəbiyyatşünaslıq konsepsiyasının təsdiqi kimi bu gün də aktuallığını saxlayır.
* * *
M.B.Məhəmmədzadənin yaradıcılığında Azərbaycan mühacirəti problemi ilə bağlı elmi, publisistik yazılar bir çox cəhətdən dəyərlidir. O, ilk dəfə Azərbaycan mühacirətinin yaranması, təşkilatlanması, inkişaf mərhələləri, missiyası, fəaliyyətinin başlıca istiqamətləri, liderləri, mətbu orqanları, sovet mühacirləri ilə münasibətləri və sair haqqında məsələləri elmi əsaslarla işləyib. Mirzə Balanın "Seçilmiş əsərləri"ndəki "Rəsulzadə Məhəmməd Əmin bəy 70 yaşında", "Rəsulzadə Məhəmməd Əmin", "Əli Usta və şeirləri", "Azərbaycan mühacirləri", "Yenə mühacirlərimizə dair", "Azərbaycan mühacirlik mətbuatının otuz illiyi", "Batı Avropadakı əsir və mühacir türk kütlələri" adlı məqalələri müəllifin problemə dərindən bələd olduğunu, onu məsuliyyətlə işlədiyini deməyə əsas verir.
M.B.Məhəmmədzadənin digər yazıları kimi, "Azərbaycan mühacirləri" adlı məqaləsi də günümüzlə səsləşir. Müəllif məqalənin əvvəlində Hüseyn Cavidin Birinci Dünya müharibəsi zamanı rus-erməni qətliamından xilas olmaq üçün Azərbaycana pənah gətirmiş "Anadolu fəlakətzədələri üçün" yazdığı və "Qardaş köməyi" məcmuəsində dərc etdirdiyi "Hərb və fəlakət" adlı şeirindən bir parçanı verir. M.B.Məhəmmədzadə "müharibənin gedişində ermənilərin Qars, Ərzurum, Trabzon, Hınıs, Muş, Diyadın, Bəyazid və sair yerlərdə ətrafı qana və atəşə verdiyini, törətdikləri təxribatlarla rus əsgərlərinin də qətliama istirak etdirdiklərini" qeyd edir və yazırdı: "Hər yeri qaçqın bürümüsdü. Azərbaycan türklüyü, basda Bakı Müsəlman Cəmiyyəti Xeyriyyəsi olmaq üzrə, bütün Rusiya əsarətindəki türklərin müavinətlərilə Şərqi Anadoluya yardım qafilələri göndəriyordu. Fəlakətzadələrə pa-ra, əlbisə, un təvzi olunur, sihhi yardım göstəriliyor, Bakı, Gəncə və digər şəhərlərdə qaçqınlar yurdu, yetimlər yurdu təsis olunmaqda idi". Məqalə müəllifi Azərbaycan mühərrirlərinin, yazıçılarının "fəlakət münasibətilə türk milli hissinin tüğyanını göstərən məqalə, şeir və hekayələr" yazdığnı vurğulayır, yazır: "O cümlədən, şimdi Şimalın buzlu cəhənnəmində, Solovki deyilən bolşevik mənfasında bulunan Əli Yusif bəyin "Qonaqlar" (müsafirlər) şeiri şayani-diqqətdir. Ə.Yusif bəyin şeiri qaçqınlara müraciətən şöylə bitir:
...Gəl qardaşım, haqqa səna edərək,
Hər nə ki bulursaq, onu bölüşək.
Yarın biz də sizin kimi dərbədər.
Olub yad ellərdən eyləsək güzar,
Şayət, onda bir rəhmi-dil tapılar
Bizi kəndi kölgəsində daldalar...
Əvət, zaman oldu ki, Əli Yusif bəyin "ehtimalı" həqiqət oldu. Biz də "yad ellərdən güzar eyləmək" məcburiyyətində qaldıq. Vətənimizin üzərinə çökən qızıl kabus xanimanları xarab etdi, yanar ocaqları söndürdü..."
Mirzə Bala publisistikasının güc, qüdrət mənbəyi həyatdadır, həqiqətdədir, hadisələri, onları doğuran səbəbləri dərindən bilməkdədir, düzgün, ədalətli, məntiqli nəticələr çıxarmaqdadır, oxucunun düşüncəsinə, qəlbinə nüfuz, təsir etməkdədir, onu həyəcanlandırmağı, düşündürməyi, səfərbər etməyi, mücadiləyə hazırlamağı bacarmaqdadır. Anadolu qaçqınlarının düçar olduqları faciəni xatırlatmaqla işğala məruz qalan, istiqlalı əlindən alınan, doğma yurd-yuvasını tərk etmək məcburiyyətində qalan mühacirlərin acı, oxşar həyatını təsvir edən müəllif bununla da kifayətlənmir. O, daxildə bir sinif kimi imhasına qərar verilən bu xalqın övladlarının xaricdə də hər cür himayədən məhrum olduğunu, Cəmiyyəti Əqvamın (Millətlər Cəmiyyəti - hazırkı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının təməli sayıla biləcək bir qurum. Birinci Dünya müharibəsindən sonra - 1920-ci ildə İsveçrədə təsis olunub - T.A.) isə azərbaycanlı mühacirlərə qarşı ikili siyasət yeritdiyini, yarıtmaz, çirkin və qərəzli fəaliyyət göstərdiyini, öz prinsiplərinə zidd hərəkət etdiklərini qəzəblə bəyan edir, "minlərlə mühacir qafiləsinə malik olan əsir türklərin müqəddəratına laqeyd qalmasını doğru və normal" saymırdı: "Cəmiyyəti-Əqvamın beynəlmiləl qaçqınlar şöbəsi belə, bu fəlakətə göz yummaqda, erməniləri bu şərtə tabe tutmadığı halda, bizlərə "rus mühaciri" ünvanını almaq şərti ilə yardım edə biləcəyini imha edən cavablar verməkdədir. Cəmiyyəti-Əqvam yalnız rus mühacirlərinə yardım edir və müstəsna olaraq erməniləri himayə edir". Son 30 ildə ölkəmizdə və ətrafındakı hadisələri, BMT, ATƏT kimi beynəlxalq qurumların fəaliyyətini izlədikcə istər-istəməz bu qənaətə gəlirsən: Heç nə dəyişməyib.
M.B.Məhəmmədzadənin "Yenə mühacirlərimizə dair" yazısı da mövzunun aktuallığı, problemin kəskinliyi ilə diqqəti çəkir. Sovet rejimindən xilas olmaq üçün İrana sığınan "ətimizdən, qanımızdan və canımızdan olan qardalarımızın" - "Vətəndən cüda düşən... hürriyyət, insaniyyət və istiqlal yolunun haqq və həqiqət aşiqlərinin", əsir türklərin müqəddəratına laqeyd münasibəti doğru və normal hesab etmir. Müəllifin fikrincə, "məqsəd himayəsiz və kimsəsiz insan qafilələrini süründürmək və məhv olmağa məruz qoymaqdır". Yazıda diqqəti çəkən, düşündürən, narahat edənbir məqam da var. M.B.Məhəmmədzadə İranda ikən avropalı qonağın da iştirak etdiyi məclisdə "bir fars münəvvərilə münaqişə etdiyini" xatırlayaraq yazır: "İranlı münəvvər Azərbaycanın istiqlal dövrünü istehza edir, Azərbaycanın fəlakətini istiqlal fikrinə düşməsində görürdü. Hər fars milliyyətçisi kimi, o da Azərbaycanın istiqlala haqqı olmadığını, Azərbaycanın müstəqil olmayacağını iddia edirdi". Məqalə müəllifi həmsöhbətini fikrindən dəyişməyə çalışsa da, fars şovinisti inadından dönmür. Bu zaman avropalı söhbətə müdaxilə edir: "Gərək Azərbaycanın, gərəksə Gürcüstan və digər millətlərin istiqlallarını mühafizə edəməmələrinin ən böyük səbəblərindən biri qüvvətli, mədəni və uzaqgörən bir dövlətlə həmhüdud bulunamamalarıdır". Mirzə Bala yazır: "Şimdi o sözləri xatırlıyorum. Və anlamaq istiyorum ki, əgər Azərbaycan mühacirləri bir islam İrana deyil, bir xristian Almaniyaya mühacirət etsəydi, heç də Kərbəla əsirləri gibi at önünə qatılıb çöllərə, dağlara, cənubi İranın o hey-van yaşamayan səhralarına sürülməzlərdi. Çünki mədəni məmləkətlərdə milli və dini təəssüblər xaricində, onlar qədər qüvvətli insani və mədəni hisslər də hakimdir". Tarix böyük publisistin nə qədər haqlı olduğunu bu gün də sübut etməkdədir...
M.B.Məhəmmədzadə erməni xəyanəti, vəhşiliyi, cinayətləri mövzusuna müxtəlif səpkili məqalələrində dəfələrlə toxunub. O, "Promete-Boromete", "M.Fətəli Axundov", "Mirzə Ələkbər Sabir", "Molla Nəsrəddin" əlli yıl əvvəl intişar etmişdi", "Cəfər Cabbarlı üçün", "Azəri türk ədəbiyyatının dünəni və bu günü", "Əli Usta və şeirləri" və sair əsərlərində ölkəmizin ərazisində ermənilərin, rus-daşnaq silahlılarının törətdiyi qırğın və qətliamları ifşa edir. Publisistin bəzi məqalələrindən seçdiyimiz sitatlar erməni xislətini, xəbisliyini, vəhşiliyini, eyni zamanda mənfur düşmənlərdən fərqli olaraq xalqımızın sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşamaq istəyini açıq-aydın göstərir: "Leninlə Stalinin məruf "Dekret №13"ünə dayanaraq 1918-də Azərbaycanı xarabazara çevirmək təşəbbüsünə girişən bolşevik-daşnak blokunun ikinci üzvü 1905-də Vorontsov-Daskovların himayəsi altında Azərbaycan türkünü kəsmək surətilə süni bir Ermənistan yaratmaq xülyasına düsmüsdü. Bu qanlı təşəbbüs hər iki millətin zərərinə idi. Sabir bunu təqdir ediyor, seziyor, hər iki millətin haqqını tanıyor, onları müstərək dümən önündə birləşməyə dəvət edirdi" ("Mirzə Ələkbər Sabir"); "Mirzə Cəlil Məhəmməd-quluzadənin Sovet hökuməti tərəfindən mən edilən əsərləri arasında ermənilərlə türkləri bir-ləsməyə dəvət edən "Kamança" pyesi də vardır ki, ciddən bir sənət əsəridir" ("Molla Nəsrəddin" əlli yıl əvvəl intişar etmişdi"); "Abbas Səhhət lisədə türk dili və türk ədəbiyyatı müəllimi idi. Bir kaç gün sonra Şamaxı erməni müsəlləh qüvvətlərinin basqınına uğramış və biz insan selinə qoşularaq Bakıya doğru yol almısdıq... Bir çox əl yazıları Şamaxının erməni-bolşevik çətələri tərəfindən təxrib edildiyi zaman kayb olmuş bu böyük şairin əsərlərindən bə-ziləri istila dövründə nəşr edilmisdir. Fəqət istila hökumətinin "ədəbi mirasda" nələr aradığı məlum olduğu için Abbas Səhhətin bir çox məlum yurdçu şeirləri sansördən keçəməmisdir" ("Abbas Səhhət"); "Şaumyanın erməni qüvvətləri isə Leninin hiyləsinə uyduğu gibi bilaxirə, Ənzəlidə duran ingilis qüvvətləri kumandanlığının əlində dəxi eyni qolaylıqla alət olmaqdan çəkinmədi" ("Cəfər Cabbarlı üçün")."Yeni dastan" şeirində isə Mirzə Bala Rus məmləkətimiz də daxil türk ellərinin işğalında ermənilərin xəyanəti və hiyləsinin də olduğuna işarə vuraraq yazırdı:
Olmasaydı arxada hay, Qurulmazdı tuzağımız.
İstiqlal mücahidi, böyük publisist M.B.Məhəmmədzadənin həyatı və yaradıcılığı haqqında son 30 ildə çox sayda dəyərli tədqiqatlar aparılıb, müəllifin ayrı-ayrı əsərləri nəşr edilib. Mücahidin vətənində ilk dəfə nəfis tərtibatla buraxılan irihəcmli "Mirzə Bala Məhəmmədzadə. Seçilmiş əsərləri" onun bədii, publisist, elmi yaradıcılığının əsas hissəsini əhatə edir və həmin materiallar Mirzə Bala irsi haqqında tam və zəngin təəssürat yaradır. Həmin materiallar M.B.Məhəmmədzadə haqqında daha dərin, daha əhatəli, sanballı tədqiqatların ərsəyə gəlməsi üçün etibarlı zəmin və mənbə olacaq.
525-ci qəzet, 11, 12 iyun, 2024-cü il
