The removal of Nariman Narimanov's statue has brought his place in the history of Azerbaijan into public discussion for several times. It was always like this with us; they do the work first, then discuss it. It was natural to have conflicts; As time and social systems change, such debates always go and will go. After independence, this discourse, which has been going on secretly in society, is the first time that it is brought to the open level, fronts are formed around the dispute, thesis is opposed to antithesis, the parties reach the point of accusing each other, and often it ends without results...
Narimanov has gone through such political and social upheaval (turbulence) several times in the last century, but he is still in his place, he is still protecting his place and position in history, even if his statue is taken away today. Because it is created by the objective factors that determine his stay in history as a writer, thinker, and politician. Any person of opinion, politician, poet and writer should be evaluated in the context of his entire creativity and activity, not by his opinion or action.
The biggest mistake in Narimanov's discourse is in the methodological approach; the mistake is that the period of 1918-20 years is separated from his entire life and analyzed and sharply criticized, opposed to republicans, impossible things are asked of him, etc.
When Narimanov was very young, he was interested in the problems of the nation and tried to be a cure for them. After his seminary education, he developed ideas such as society, freedom, and equality, and he constantly put forward these ideas in his first works and weekly columns. He spreads his position as a reformer in the society and his sociological ideas in the work "Bahadır va Sona". It is impossible not to see how many Patriots, Nationalists and Populists there are in his ideas about the Motherland, the People, and the Nation.
It was Narimanov who created the first reading room in Azerbaijan, compiled programs and textbooks, wrote the first grammar book of the Azerbaijani language, and made translations. Only because of his services in the direction of enlightenment, Narimanov established a throne in the hearts of the people forever. Enlightenment may seem like a weak argument to some people today, but enlightenment of the People who came to the Republic was as necessary as air and water. It was a great example of self-sacrifice in addition to following the principle of social justice in the society that he treated the poor patients one day a week for free. As an intellectual, Narimanov rendered great services in the literary, cultural, socio-political formation of the people.
Narimanov's whole thought, zikr, thought was related to the enlightenment and education of the people; and in the subsequent processes, this direction was aimed at the independence and freedom of the People, and its management starting from the 20th year.
The people did not suddenly come to the idea of national independence; this thought was shaped through various stages. Xalq Narimanov's artistic thought was formed at a time when there was no press for the formation of social and political opinion. He revealed the essence of spiritual and moral degradation with the problem of ignorance, which has always torn society apart. Narimanov's philosophy of ignorance ("Ignorance") continued a little later with the concept of mortification ("The Dead") in M. Jalil. Both called the dark society to culture, development, and light.
"Nadir şah" əsərində dövlətçilik və hakimiyyət, siyasi idarəetmə məsələlərini qoyur, tarixi hadisələrdən çıxış edərək Dövlət, Xalq, Hakimiyyət haqqında ciddi mesajlar verir, Despotizm, Xudbinlik, Şöhrət hissinin hakimiyyətə böyük zərərini göstərirdi. Nadirin "...Vətən səlamət qalsın fikrində olarkən canımı vətənin və millətin yolunda sərf etmişəm... Oğlumun gözlərini vətənə qurban etmişəm. Pərvərdigara, özün kömək ol bu başsız millətə", - sözləri həm də öz taleyinin ifadəsi idi.
Nərimanov ilk mərhələdə böyük maarifçilik işi görür, aktyor dəstələrinə rəhbərlik edir, tamaşalar göstərməkdə onlara köməklik edirdi. Azərbaycan cəmiyyəti ilə yaxın təmasları onun kütlə ilə intensiv əlaqə yaratmasına imkan verir və öz çıxışlarında onları ədəbi, mədəni, ictimai-siyasi proseslərə yönəldir. Xalqla bu ünsiyyət onun sonrakı fəaliyyətində köməyinə çatır.
Nərimanov siyasi düşüncə etibarilə sosial-demokrat idi. Xalqların və İnsanların birlik-bərabərliyini əsas tuturdu və siyasi fəaliyyətini bu istiqamət üzərində qurmuşdu. Odessada təhsil alarkən ictimai proseslərə qoşulması onu formalaşdırır və Bakıya sosial-demokrat kimi qayıdır. Güney Azərbaycan fəhlələrinin həyatı ilə yaxından maraqlanması onun sosial-demokratların rəhbəri kimi 7 ay Tiflisdə Metex qalasında yatmasına, daha sonra isə Həştərxana iki illik sürgünə göndərilməsinə səbəb olur. Həştərxanda da bir həkim və siyasətçi kimi məşhurlaşır və şəhər dumasına üzv seçilir. Lakin o, sonadək sosial-demokrat donunda qalmır, ömrünün sonlarında millətçi-sosial demokrat köynəyini geyinir.
Bir müddət zorən sosialist ideyalarına rəğmən, mahiyyət baxımından heç zaman bolşeviklərlə bir yerdə olmayıb, bolşeviklərlə işbirliyi onun üçün bir vasitə rolunu oynayıb, bolşevizmi bir ideologiya olaraq keçici hesab edib. Bolşeviklər də heç zaman onu özlərininki hesab etməyib və ona güvənməyib. Oğluna məktubunda "Bəlkə sən bu məktubu oxuduqda bolşevizm heç olmayacaq", - deyə bolşevizmin ömrünün bu qədər yaxın olacağına inanıb. Bolşeviklərin Nərimanova münasibəti çar məmurlarının A.Bakıxanova və M.F.Axundzadəyə münasibətindən irəli getməyib.
Nərimanova ictimai münasibət Cümhuriyyət, postcümhuriyyət və postsovet dövründə fərqli mərhələlərdən keçib və birmənalı olmayıb; 20-ci illərdə yaranan nərimanovçuluq onun milli mövqeyini ifadə edirdi. Bunun sultanqaliyevçiliyə, xanbudaqovçuluğa, cəmiyyətin milli qoluna təsiri ona və tərəfdarlarına qarşı repressiyalara səbəb olub. Ona qarşı cəbhə erməni-rus birliyindən formalaşmışdı. Zamanındakı antinərimanovçuluq onu millətçi, bugünkü antinərimanovçuluq isə bolşevik və anticümhuriyyətçi kimi təqdim edir. Sovetlər zamanı qırx il adı repressiyaya məruz qalmış, yalnız 60-cı illərdə bəraət almışdı. Həmin dövrdə M.Ə.Rəsulzadəyə də sovet Azərbaycanında eyni münasibət sərgilənirdi. Mövcud rejimin bu yanaşması həm də onları birləşdirən ümumi cəhətə çevrilir. Yəni mövcud rejim belə onların hər ikisinin eyni mövqedə olduğunu qəbul edir: "...kommunist və keçmiş eser olmaq daha yaxşıdır, nəinki Nərimanov kimi müsavatçı olmaq" (R.Axundov); "Mən əlbəttə, fiikirləşmirəm ki, Nərimanovun Rəsulzadə ilə əlaqəsi var. O, Rəsulzadənin dəlillərini sözbəsöz təkrar edir" (M.Hüseynov).
Çağdaş antinərimanovçuluq onun Cümhuriyyətə və M.Ə.Rəsulzadəyə əks qütbdə dayandığı qənaətindədir. Əslində, yolları ayrı olsa da, hər ikisinin amalı eyni idi; Azərbaycanı müstəqil görmək! Bunu Nərimanovun "Əziz Vladimir İliç! Məgər "Müstəqil Azərbaycan" sizin dilinizdən çıxmamışdırmı?", - fikri də sübut edir. Nərimanov Azərbaycan istiqlalına və azadlığına yox, hakimiyyətə müxalifətdə idi.
Nərimanova qədər və ondan sonra da Rusiya Qafqazda var idi və varlığını sürdürürdü. I Dünya savaşından sonra özünü toparlayan kimi əvvəlki sərhədlərini genişləndirdi və Qafqazı yenidən öz təsir dairəsinə saldı.
Nərimanovun Sovet Azərbaycanının rəhbəri olduğu zaman fəaliyyətini yetərsiz sayanlar o zamankı Azərbaycan ilə bugünkü Azərbaycanı qarışdırırlar; o zaman Azərbaycan, xüsusilə Bakı və onun siyasi hakimiyyətində yer tutanlar onu hər zaman parçalamağa hazır olan qeyri millətlərdən ibarət idi.
Məsələ metodoloji yanaşmanın yanlışlığı, həm də tarixi şəraitin nəzərə alınmamasındadı. Bu yanlışlıq M.Ə.Rəsulzadə ilə Nərimanovun siyasi fəaliyyətinin qarşılaşdırılmasında, bəzən də yan-yana qoyulmasında və eyniləşdirilməsində, Cümhuriyyətin yıxılmasında Nərimanovun günahlandırılmasındadı...
Nərimanovun bolşevik ideologiyasının daşıyıcısı kimi göstərilməsi də məsələyə düzgün yanaşmamanın nəticəsidir. Bu ayrı məsələdir ki, tarix Nərimanovun Azərbaycanın gələcəyini Rusiyasız təsəvvür etmədiyini haqlı çıxarmadı. Ancaq bu da aydındır; Nərimanovdan keçən son yüz ildə Rusiya da (bunun otuz ili ikinci müstəqillik dövrüdü) bizdən əl çəkmir (belə görünür ki, bu hələ davam edəcək), bizim "xoşbəxtliyimizi" Qərbdə yox, zorən Rusiyada görür, necə deyərlər, "Səni sevəcəyəm, sən sevməsən də" mahnısını oxuyur və oxudur. Bu mənada N.Nərimanovun "Azərbaycanın əbədi xoşbəxtliyi Rusiya ilə bağlıdır" fikrinin hansı kontekstdə meydana gəldiyi, bu fikrin mövcud reallıqdan çıxış edilərək, bəlkə də məcburən və siyasi referans olaraq deyildiyi aydın olur.
Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalmasını saxlayan, Türkiyənin istiqlal və qurtuluş savaşına dəstək göstərən N.Nərimanovu necə antimilli hesab etmək olar? Nərimanov mahiyyət etibarilə sosial demokrat, millətçi və respublikaçı idi və sosial, ədalətli cəmiyyətin qurulmasını istəyirdi. Nərimanov Rusiya işğalını dəstəkləmirdi, Rusiyadakı sosializm ictimai quruluşunu dəstəkləyirdi: "...Rusiyadakı indiki quruluş mənim ruhi aləmimə hər şeydən daha çox uyğundur".
Nərimanovu kommunist və bütün kommunistləri düşmən elan etmək özü neobolşevizmin yeni formada təzahürüdür.
Müstəqil Azərbaycanın antinərimanovçuları müstəqil Azərbaycan uğrunda mücadilə verən Nərimanovun heykəlinin mövcudluğunu qəbul etmək istəmirlər. Antinərimanovçuların arqumentləri elmi, tarixi, əxlaqi, siyasi arqumentlərə yox, ideoloji cəbhədən ifadə edilir. Heykəl götürülsə belə, Nərimanov bir publisist, tərcüməçi, yazıçı, dramaturq, siyasi xadim olaraq xalqın qəlbində yaşamaq haqqını özündə saxlayır. Onu yaşadan fikirləri, ideyaları və müstəqil Azərbaycan mücadiləsidir...
Antinərimanovçular tarixi şərait deyilən bir əlahəzrət faktı nəzərə almırlar; ondan istəklərinin bir çoxu belə dövr, zaman dəyişməsinə rəğmən, hələ də reallaşmayıb. Halbuki bu gün dünya düzəni yüz il əvvəlkindən fərqli bir yerdədi. Rusiya bu gün də Puşkinin "Qafqaz altımdadır..." poetik ideyasını hərbi reallıqda sınayır...
Doktor N. siyasi faciə qəhrəmanıdır, ancaq onun faciəsi təkcə 20-ci illər fəaliyyətində deyil, həm də çağdaş antinərimanovçuların ona haqsız hücumlarındadı. Təkcə Nərimanovunmu?!..
P.S. Tarixə münasibət zamanla dəyişir, yeniləşir, bir qədər də durulaşır. Biz bu gün Nərimanova yaxından baxırıq, Nərimanov bizdən uzaqlaşdıqca ona qiymət də dəyişəcək, İdeyası və İdealı Xalq və Millət olan Nərimanovun şəxsiyyəti Zaman dəyirmanından üzüağ çıxacaq...
P.S. Bir tədqiqatçı kimi adətən mən mənbələrlə çıxış edirəm. Ancaq burada baxışlar sistemini ümumiləşdirməyə üstünlük verdim. Şifahi də olsa bir hadisəni olmayan yerdə mənbə kimi də xatırlamaq olar. Bu hadisəni akademik Kamal Talıbzadəyə istinadla yazıram. K.Talıbzadə Müsavatın himnini yazan atası Abdulla Şaiqə istinadən danışırdı ki, 1922-ci ildə müttəfiq respublikalar sənədi imzalayandan sonra getdim doktorgilə (Nərimanovgilə). Qapını açan kimi doktorun boynuna sarıldım, onu müstəqil respublika olmağımız münasibətilə təbrik etdim. Gördüm heç keyfi yoxdur; dedim, doktor müstəqil olmuşuq, niyə sevinmirsən. Dedi, Mirzə, hər şey heç də sənin bildiyin kimi deyil. Bu hadisə həm də onu göstərir ki, Azərbaycanın müstəqilliyi nəinki Nərimanovun, A.Şaiqin, həm də XI Qızıl ordu çəkmələri altında əzilən bütöv bir xalqın arzusu, istəyi olsa da, işğala qarşı çıxa bilməmişdi. Rusiya son iki yüz ildə olduğu kimi, o gün də "Qafqaz altımdadır..." nəğməsini oxumuşdu...
