The relation of the genre to the language of the literary text, or rather the direction and control of it... this idea may sound strange, but the relation of the language to the genre is really an issue that needs to be investigated. The ghazal, couplet and garayli, other poetic forms and images have their own language, words, and lexicon requirements or needs. Each of these forms has its own language (maximum depth of silence...), or rather, the same language manifests or can manifest itself in different contexts in each of these images. And this need changes from time to time in a certain form. Just as a stone thrown on the surface of calm water creates circles, but also like a longing to be a river buried in the depths of a silent lake...
Language is everything that can sound within a form, that expresses any story, history and the meaning that defines them at one point. A form, let's say a ghazal or a couplet, contains as many languages as you can hear, the languages that you cannot hear or hear are waiting to be opened like a finger on the trigger, that is, the meanings expressed in the literary text come not when you want them, but in their own time, the author feels it with his whole being. , obeys the energy that comes, flows and spreads. These verses of the person who said, "What did they cut my tongue..." could be written only in concrete time, but also at the last point of the past tense wandering in the imagination: You know the fool // What did they do to the country? What did they put to sleep// What did they put to wake up!.. This poem can be translated into all languages, but one can fully imagine such a feature that wanders in it and builds it - the story that is created (and completed!) at the last point of the past time that wanders in the dream it is impossible to make it present... The past tense wandering in the dream is the main structural component of the genre.
This peculiarity of the language - the desire to "introduce" itself in any random, arbitrary or arbitrary form, to be able to fall from image to image does not die out as long as the world stands still, this passion does not and cannot die out as long as the texts speaking that language stand. Thus, the literary genre directs the language, "manages" it in its own world, breaks the insurmountable known frames within the genre, does everything in its power to name this obstacle, and when it succeeds (or is supposed to succeed), it creates new obstacles and frames from the collapsed frame... ), language, in a word, changes the stable energy inside the genre molds, the frequency of its circulation in those molds, the same process continues where the quantities changed by both become stable at the border of these two... What is the true essence of a literary form? A form that gives an indestructible effect is precisely to be broken up, dismantled, torn apart and rebuilt. The creation and development of a new literary text (imagine: from the first syllable of any word to a whole literary text...) requires the dismantling and rebuilding of a known form or mold, the main carrier of genre memory is the form itself, so this dismantling and fragmentation in the process, the form does not forget a single drop of its own memory, when the literary text is fully created, that is, when the end point is conventionally set, the whole memory is awakened, the question of the relationship of that text with the literary texts that preceded it arises, and undoubtedly, this point is also a concern of those who read these texts from time to time. takes root in consciousness.
2
Bunlar aydın məsələdir və xüsusi olaraq vurğulansa da, dərininə incələnmə fərqli bir kontekstdə icra olunmalıdır. M.F.Axundzadənin "Aldanmış kəvakib"i ilə komediyalarının dili, dünya, gerçəklik və insan xislətini anlatma tərzi son dərəcə fərqlidir, birində o dövrün, elə povestin də əsaslandığı məxəz və mənbələrin ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi?" - İskəndər Münşi) dilinə nüfuz edib özünü orda tapmağa cəhd edir, ikincidə, elat və tərəkəmə həyatına adekvat olmağa, bu həyatın dilini, danışıq və davranış tərzini bədii mətndə göstərməyə çalışır. Deməli, dilə münasibətdə, yaxud dilin janra münasibətində bəzi aydınlatmalar çıxır ortaya: nəsr həyatın, insan xarakteri və xislətinin "dibinə" enmək adıyla əslində həyatdan qaçıb onun modelini, dürüstdən dürüst formasını bədii mətndə "sərgiləməyə" can atır (əslində bu həyat və gerçəkliklə üz-üzə dayanıb onun səsiylə danışır, gerçəkliyi susub dinləmə məqamına gətirir, nəsr mətnlərini oxuyanda bunu fəhm etmək mümkündür...) və buna nail olan mətn əsrlər boyunca oxunur, unudulmur, qəribədir ki, üstündən illər, bəlkə yüz illər keçsə də insanlar bu mətnləri oxuyanda "sanki bu gün yazılıb" deyirlər, şübhəsiz ki, özü-özüylə kəlmələşmədə / bəhsləşmədə. Komediya kimi janrlarda hər şey "həyatın dibindən" su üzünə çıxır və su üzünə çıxdıqca "səfər boyu" rastlanan bütün dəhşətli maneələrin hekayəsi gülüş dəryasına qatılaraq ifadə edilir, xalq gülüşündəki ibrət olacaq məna kadr-kadr, səhnə-səhnə oynanılır. Nəsrdə hədəf aldığı dəryaya batmaq, baş vurmaq ehtirası var, komediyada ayrılmaq məqamı əsasdır. Nədən? Həyatdan, onun rəzilliklərindən, maneə və çətinliklərindən, həm də necə deyərlər gülə-gülə...
Hər ikisi bədii dinamika baxımından Axundzadə istedad və məfkurəsinin ən parlaq simgəsi olmaqla Azərbaycan dramaturgiya və nəsrinin gələcək inkişafının konseptual ifadəsidir. Məhəmməd Füzuli poeziyanın gələcək inkişafına yön verdiyi kimi, Axundzadə də nəsr və dramaturgiyanın gələcək inkişafı, səfər marşrutunu stimullaşdırır. Belə olduğu üçün onların hər ikisində bütün bədii fikir tarixini gözdən keçirmək, saf-çürük etmək, bir sözlə keçmişlə gələcəyi bir "artan" (dinamika baxımından-!) məqamda birləşdirmək ehtirası var. Füzuli "Leyli və Məcnun"da bu poemanı yazmaq məqsədlərini açıqlayır, keçmişə ekskurs edir (fikrən-!), Divanın dibaçəsində özünün şeir yazmaq üsulunu şərh edir. Bu, manifestdən çox keçmişin dərslərini saf-çürük edib gələcəyə yönəlik yolu müəyyənləşdirməkdir. Axundzadə də yeni ədəbiyyatın təməl daşlarını düzərkən keçmişə və həm də çox uzaq keçmişə səfər edir, hər bir ədəbi füqur və hadisəylə bağlı rasional münasibət sərgiləyir. Füzuli Axundzadə üçün məzmundan çox forma idi, onu parçalayıb yenidən inşa etmək, şüur və yaddaşını bütünlüklə oyatmaq lazım idi. Çünki oyadılmalı olan yaddaş hardasa, heç cürə qırılmayan tora ilişib qalmışdı. Məsələ forma məsələsi idi.
"Azərbaycan ədəbi-bədii fikrini dünya ədəbiyyatın inteqrasiyasını həyata keçirmək qərarına gəlməklə M.F.Axundov son drəcə ağır mənəvi yükün altına girdi. Hər şeydən əvvəl o təkcə milli mədəniyyətin deyil, həmçinin bütün Yaxın Şərq sivilizasiyasını təmsil etməyə, onun adından çıxış etməyə məhkum idi; böyük mütəfəkkir Azərbaycan ədəbiyyatının dünya ədəbi-bədii fikrinin inkişaf prosesinə qoşulmasını Yaxın Şərq sivilizasiyasının dünya mədəniyyətinə inteqrasiyası yolunda ilk addım hesab edirdi. Bu təkcə Azərbaycan-türk ədəbiyyatının poetik nümunələrini deyil, faktiki olaraq bütün Yaxın Şərq ədəbiyyatının aparıcı simalarının əsərlərinin ideya-bədii məzmununu vəd eyim tərzini nəzərdən keçirmək, sərt estetik prinsipləri əsasında təhlil etmək, "daxili" bədii-estetik qaydaları, janr sistemini, deyim tərzini "xarici" estetik prinsiplər və dəyərlər kontekstində saf-çürük etmək zəruriyyətini ortaya qoyurdu..." (Qorxmaz Quliyev).
3
Axundzadə yaradıcılığının ilk dönəmlərində şeir də yazırdı, ancaq bu mətnlər də yuxarıda sadalanan hər iki forma üçün giriş, məsələnin qoyuluşu anlamına uyğun gəlirdi. Və zəif mətnlər idi. Həm də şeirdən çox satira idi. Nəsrlə poeziya arasında daha çox satirik tonu ilə "irəliləyən" forma. Bu forma tezliklə komediya və nəsr mətnlərinə dönüşəcəkdi, əsas olan bu deyildi, ən vacibi yeni janrlar və bu janrlarla köhnə janr modelləri arasındakı transformasiya ədəbi prosesin içindəki "lallığı", bulanıqlığı... təmizləyirdi.
Satirik məzmunlu şeirlər tez bir zamanda unudulacaqdı, yerini Axundzadənin özünün də dörd əllə bəyəndiyi şairlərin mətnlərinə verəcəkdi. Bu nümunələrdə məzmun (onun içindəki ifşaedici ruh) formanın daxilindəki poetik yaddaşın oyanmasına mane olurdu.
Axundzadənin bütün yaradıcılığı seçimə əsaslanır, məhz o, böyük zəka və fəhm sahibi ədəbiyyatımızın, ədəbi-mədəni inkişafın keçmişini, keçdiyi yolu saf-çürük edib dünyanın mədəni inkişaf stixiyasına qovuşdurmağa çalışırdı, çünki bunsuz, yəni ümumi stixiya içində olmadan mədəniyyət özünü təsdiqləyə və inkişaf edə bilməz. Təcrid olunmuş proses öz enerjisini tükətməklə məşğul olur (başını qatır-!) və tez bir zamanda görünməz olur. Onun haqqında danışılası xatirələr belə qalmır. Bu səbəbdən o, ədəbi-mədəni prosesin inkişafındakı elə məqamlardan yapışırdı ki, onlardan ayrılmaq əsla mümkün görünməsin, bu seçim elə dəqiq işlənmişdi ki, kəskin şəkildə tənqid edilən şeylər sonradan həmin stixiyaya qovuşsun, Füzuli bu məhəlli sularda ancaq boğula və zövqləri korlaya bilərdi, onun yeri və məqamı başqa olmalıdır...
Dünya ədəbiyyatına inteqrasiya həmişə yenilərlə köhnələr arasındakı kəskin mübahisələrdən, inkar və sancmalardan başlayır. Bu mənada bizim ədəbi proseslərdə "Axundzadə yaddaşı" həmişə diri və canlıdır. Müasir ədəbi prosesdə də bunun aydın izləri, xatırlama və yadasalmaları mövcuddur. Onun mülahizələrindəki (tənqidində-!) oppozisiyanın ikili xarakteri zamana bağlı olan bir nəsnədir. Vaqiflə Zakiri təqdir edir, ancaq həm də xəfif şəkildə onları qarşı-qarşıya qoyur. Üstünlüyü təkcə Zakirə vermir, həmin "xəfif, altdan tənqidlə" Vaqifin də niyə belə mükəmməl formaya vaqif olduğunu açıqlayır. Bu mülahizələrin ardını "oxusaq", belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ənənəvi janrlarda gözəl şeir yazmağın yolu həmin forma haqqında məxsusi konsepsiyaya malik olmaqdan keçir. Bu isə ədəbi-tarixi inkişafın bəlli məqamında baş verir. Bu mənada Molla Pənah Vaqif bizim poeziyada nəhəng işlər görmüş sənətkardır. İllər sonra Məstan Günərin, Məmməd İsmayıl, Məmməd İlqarın da qoşmalarının sevilməsi məhz bu amillə bağlıdır. İçinə bir gözəl şey qatılmayan ənənə kimsəni təəccübləndirə bilməz. Bu mətnlər sadəcə səsi alınmış mətnlərdir...
Bir məsələ də var. Yeni formanı yazan adamın taleyi doğurur. Və bu həmin yazarın bütün qədərini bürüyən faciə ilə sonuclanır. Zakirin mətnləri onun taleyindən qopub bütün dünyanı bürümüşdü. İnsan taleyinə vurulan zərbədən çınqı alan poetik enerjinin yolundan bütün maneələr çəkilir. Molla Pənah Vaqif də eləcə...
