Menu
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu

AXTARIŞLAR. TƏDQİQLƏR

Güney Azərbaycanın və Təbrizin tarixi abidələri - Esmira Fuad

31-01-2023 [ 10:33 ] [ oxunub:142 ]
printerA+ | A-
103060

Dünyanın ən uzunömürlü paytaxt şəhərlərindən biri kimi tarixə düşən Təbriz Şərqi Azərbaycan vilayətinin inzibati mərkəzidir. Sahəsinə görə Tehran və Məşhəddən sonra üçüncü ən böyük şəhərdir. 2021-ci ildə əhalisinin 1627304 nəfər olduğu müəyyənləşən qədim Təbriz 1890-cı ildə İranda ən böyük şəhər sayılıb. Tarix boyu Yaxın Şərqin ən önəmli elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi tanınan və əhalisinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türklərindən ibarət olan şəhərin meri İrəc Şəhin Baherdir. Eynalı//Eynəli, yaxud Eynal-Zeynal, Səhənd və Surxab dağlarının ətəkləri ilə əhatələnən və dəniz səviyyəsindən 1350-1410 m. yüksəklikdə yerləşən çox qədim tarixə malik ecazkar Təbriz Rəvvadilər, Azərbaycan Atabəyləri-Eldənizlər, Xarəzmşahlar, Elxanilər, Çobanilər, Cəlirilər-Elxanilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Qacarlar (İkinci paytaxt), Azadistan və Azərbaycan Milli Hökuməti dövrlərində paytaxt olub. Səfəvilərin paytaxt şəhəri olduğu dövrdə Təbriz dünyanın ən çox əhalisi olan 5-ci şəhəri idi. Hətta şəhər əhalisinin sayı Osmanlı İmperiyasının paytaxtı İstanbulun əhalisinə bərabər idi. 17-ci əsr ünlü tarixçi alimi Oruc bəy Bayat Təbrizi "Şərqin paytaxtı" adlandırıb. Tehran və Məşhəddən sonra İranda üçüncü böyük şəhər hesab olunan Təbrizə tutduğu əhəmiyyətli coğrafi mövqeyə görə, "İranın Günbatan qapısı" da deyirlər.

Bəzi tarixçilər Tarui sözünün qədim türk dilində ikiqat qala mənasını verdiyini deyirlər. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, bu ikiqat qala indiki Təbriz şəhərinin yerində olub. Bir sıra mənbələrdə adı Tarui, Tarmakis, Turi, Taris, Tavrez, Tavriz, Toris, Təvreş, Tarbiz, Tabriz, Terbiz və sair kimi qeyd olunan "Təbriz" sözünün etimologiyası və şəhərin salınma tarixi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar bu adın Surxab dağının qədim adı "Tori" ilə əlaqədar olduğunu, digərləri isə Təbriz kəlməsinin Təbriz-Tavris-Tavaris, yəni  (tav)(aris) "dağarası" mənasını verdiyini göstərirlər. İ.M.Dyakonov yazır ki, "Təbriz" sözünün ilkin forması olan "Tarui-Tarmakis" qədim assur dilində "ikiqat qala" deməkdir. "Təbriz" sözünü "Günəş saçan" mənasında izah edənlər isə onun əsasının qoyulmasını daha qədim dövrlərlə bağlayaraq atəşpərəstliklə də əlaqələndirirlər. J.Şarden də Təbrizdə olarkən şəhərin maliyyə idarəsində xəzinədar işləmiş Mirzə Tahirin söylədiklərinə istinad edərək "Təbriz" sözünü atəşpərəstliklə əlaqələndirib və tab-işıq, riz-saçan, yəni "işıq saçan" mənasında izah edib. Səid Nəfisi də "Təbriz" sözünün ilk şəklinin "tab" olduğunu bildirib və bu adın məhz Səhənd dağlarında bir vaxtlar atəş püskürən vulkanlarla bağlı yarandığını  qeyd edib. "Təbriz" sözünü dağ adı ilə əlaqələndirən Kontarini isə yazır ki, "Bu şəhərin yaxınlığında bir neçə qırmızı rəngli dağ müşahidə olunur. Deyirlər ki, onlar Tori dağları adlanır..."

Təbriz bu gün Güney Azərbaycanın ən böyük şəhəri, iqtisadi və mədəniyyət mərkəzi, Şərqi Azərbaycan əyalətinin inzibati mərkəzidir. Şəhərin 1597319 nəfərlik əhali kontingentinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türkləridir.

Tarix boyu Qaraqoyunlular (1375-1468), Ağqoyunlular (1469-1501), Səfəvilər (1501-1514; 1514-1534; 1535-1548; 1548-1585; 1603-1610; 1611-1724; 1730-1736), Osmanlılar (1514; 1534-1535; 1548; 1585-1603; 1610-1611; 1724-1730), Əfşarlar (1736-1747), Təbriz xanlığı (1747-1802), Qacarlar (1802-1827; 1828-1905; 1912-1925), Rusiya imperiyası (1827-1828), İran Konstitusiya İnqilabı (1905-1911); Rusiya imperiyası (1911-1912), Pəhləvilər (1925-1945; 1946-1979), Azərbaycan Milli Hökuməti (1945-1946), Müvəqqəti hökumət (1919-1979); İran İslam Respublikası (1979) kimi çoxsaylı dövlətlərin tərkibində olan Təbriz şəhəri, göründüyü kimi, əldən-ələ keçib, bu çarpışmalar, əldən-ələ keçmələr zamanı şəhər əhalisi min bir zülmə qatlaşmalı, yağmalanmalara dözməli, boyun əyməli olub.

Seysmik zonada yerləşən Təbriz bəzi tarixi mərhələrdə - 858, 1041 və 1721-ci illərdə baş verən dəhşətli zəlzələlər zamanı dağılıb, viran qalıb, tarixi abidələrin də bir çoxu dağılaraq məhv olub. Zəlzələlərdən salamat çıxan ən önəmli abidələr Ərk qalası və Göy məsciddir.

Təbriz qədim dövrlərdən Azərbaycanın paytaxtı olmaqla yanaşı, həm də atəşpərəstliyin mərkəzlərindən biri olub. Hazırda Təbriz-Baba dağı yaxınlığındakı Allahu-əkbər dağı üstündə möhkəm daş divarlara malik olan atəşgah binasının qalıqları saxlanır. Bu atəşgah xalq arasında Zərdüşt peyğəmbər atəşgahı adı ilə məşhurdur.

Tarixi abidələri sırasında Ərk qalası, Göy məscid, Təbriz Örtülü bazarı, Əmir Nizam evi, Həriri evi, Behnam evi, Kəmal parkı (Şeyx Kəmal məzarı), Şairlər məzarlığı, Xaqani parkı, Gülüstan bağı, Bağlar bağı, Qarı körpüsü, Aci çay körpüsü, Mənsur körpüsü, Cümə məscidi, Nobar hamamı, Eynəli (Aynalı) dağ silsiləsi önəmli yer tutur. 

Təbriz şəhərində tikilmiş və orta əsrin tarixi abidələri sırasında diqqət çəkən mükəmməl memarlıq nümunələrindən biri "T" şəkilli planlanmasına görə, Türkiyənin Bursa şəhərindəki Yaşıl camini xatırladan Göy məscid, yaxud da onu ucaldan Qaraqoyunlu dövlətinin banisi Qara Yusifin üçüncü oğlu, "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yeri olan şair, hürufi fəlsəfəsinin tanınmış nümayəndəsi Müzəffərəddin Cahanşah Həqiqinin adı ilə "Cahan şah məscidi" adlandırılan abidədir. Deməli, Göy məscid Qaraqoyunlular dövlətinin yadigarıdır. Vaxtilə böyük və əzəmətli memarlıq kompleksi kimi tanınıb. Lakin feodal ara müharibələri zamanı dağıntılara məruz qalıb.

Qeyd edək ki, "XV əsrdə Təbriz özünün memarlıq - planlaşdırma inkişafının çiçəklənmə dövrünü yaşayıb. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hökmdarları - Cahanşah Həqiqi, Uzun Həsən və Sultan Yaqub bu dövrdə Azərbaycanın paytaxt şəhərində önəmli şəhərsalma tədbirləri həyata keçiriblər. Bir sıra iri memarlıq kompleksləri - Müzəffəriyyə, Qeysəriyyə, Nəsriyyə, Maqsudiyyə, Həşt Behişt saray kompleksi və Azərbaycan memarlığının digər maraqlı və dəyərli nümunələri meydana gəlib. Cahan şah Həqiqinin hökmdarlığı dövründə Təbrizdə xeyli sayda gözəl binalar tikilir". Bu abidələrin çoxunun adı türk alim-səyyah Övliya Çələbinin (XVII əsr) "Səyahətnamə" kitabında bəlli olur. O, kitabda Təbrizin ən gözəl tikililərini sadalayır və bir neçəsinin də adını çəkir. Onlar məhz sifarişçinin - incə zövqlü, sənət bilicisi Cahan şah Həqiqinin adı ilə tanınan "Cahan şah imarəti", "Cahan şah hamamı", "Cahan şah karvansarası", "Cahan şah binası" və Təbrizdə ən böyük mədrəsə kimi məşhur olan "Cahan şah mədrəsəsidir"dir. Nəhayət, az.wikipedia.org/wiki/Göy_mesciddə qeyd edildiyinə görə, Cahan şah dövrünün ən görkəmli abidə-tikinti kompleksi 1467-ci ildə tamamlanmış Müzəffəriyyə memarlıq kompleksidir ki, onun tərkibinə cümə məscidi, xanəgah, kitabxana, mədrəsə, türbə və b. tikililər daxil olub. Kompleksin qərb hissəsində isə Cahan şah hamamı yerləşir. Bu nəhəng memarlıq kompleksindən dövrümüzə qədər yalnız kompleksin baş tikilisi - memarlıq tarixinə Göy məscid adı ilə daxil olan və Cahan şah Həqiqinin dəfn olunduğu əzəmətli Cümə məscidi qalıb.

XX əsrin 70-ci illərində Göy məscidin "təmizlənməsi" və "bərpası" zamanı üstü yazılı kvadrat kaşı lövhə tapılır. Üstündə qabarıq hərflərlə və nəsx xətti ilə yazılmış yazı oxunur: "Be sərkareye İzzətdin Qapuçi ibn Məlik". Beləliklə, Göy məscidin inşasına başçılıq edən mütəxəssislərin kimliyi müəyyənləşir: baş memar - Xacə Əli Küçəçi, monumentalist xəttat - Mövlanə Nemətullah Bəvvab və baş iş icraçısı - İzzətdin Qapuçi. Bu yüksək ixtisaslı yerli ustalar Təbriz memarlıq məktəbinin zəngin ənənələri mühitində, təsiri Azərbaycanın hüdudlarından kənara çıxan nadir memarlıq əsəri yaradıblar. Mütəxəssislər bildirirlər ki, mühəndis-konstruktiv cəhətdən Göy məscid Təbriz memarlıq məktəbinin ən böyük nailiyyətlərindəndir. Abidənin bugünkü görünüşü onun həcm-məkan quruluşu haqqında dolğun təsəvvür yaratmır. Həm interyer, həm də fasad bəzəyinin rəng koloritində göy rəng üstünlük təşkil etdiyindən abidə Göy məscid adını alıb. Məscid heyrətləndirici mavi parlaqlığına görə isə "İslamın firuzəsi" adlandırılıb. Göy məscid dekoru və incə üslubu ilə orta əsr Azərbaycan memarlığında memarlıq bəzəyinin zəriflik, zənginlik və gözəllik zirvəsi hesab olunur.

Göy məscid başlıca olaraq özünün fasad və interyerlərinin nəfis və ecazkar bəzəkləri ilə şöhrət tapmışdır. Bu memarlıq dekorasiyalarında tətbiq edilmiş bədii üsul və vasitələr olduqca çoxdur. Baş fasadda, kiçik salonun kürsülüyündə və oyma mərmər şəbəkələrdə tətbiq edilən daş hissələrlə yanaşı, binanın bəzəyində yüksək dərəcəli bədiiliyə malik keramik dekorlardan da geniş istifadə olunub. Burada keramik bəzəklərin iki növü var. Onlardan biri iri ölçülü kaşı lövhələrdən, ikincisi isə xırda, standart formada kəsilmiş, mozaika tipli kaşı bəzəyindən ibarətdir.

Əvvəlki dövrə nisbətən bu binada keramik bəzəyin rəng qamması xeyli genişləndirilib. Məscidin divarlarında yenə də əvvəlki kimi şirlə işlənmiş süd rəngli dümağ yazılar və firuzəyi rəngli, mürəkkəb formalı nəbati naxışlar tünd göy rəngli yerlikdə verilib. Ustalar göy rəngin bənövşəyidən başlamış firuzəyi rəngə qədər bütün çalarlarından məharətlə istifadə ediblər. Kaşı bəzəklərində göy şirdən başqa, açıq yaşıl, sarı şirlərdən də istifadə olunub. Göy və firuzəyi kaşı lövhələrin üzərində naxışlar cızmaqla bədii kompozisiyanın rəng qamması saxsının üzə çıxmış qırmızı rəngi hesabına daha da zənginləşdirilib. Məscidin böyük günbəzini bəzəmiş əlvan naxışlar isə çox orijinaldır. Kiçik salonun günbəzinin tünd göy rəngi üzərində ağ ulduzlar, böyük salonun günbəzinin yaşıl rəngi üzərində isə çiçəklər təsvir edilib.

XIV əsrdə Təbrizdə olmuş İbn Batuta bu şəhərdəki abidələrin bədii keramik dekorlarının Əndəluzun və Şimali Afrikanın kaşı bəzəklərindən üstün olduğunu qeyd edib.

Məscidin kufi və nəsx xəttləri ilə yazılmış yazıları onun memarlıq bəzəyinin mühüm cəhətlərindəndir. Dini məzmunlu yazılar ya medalyonların daxilində yerləşdirilib, ya da bordyur formasında nümayiş etdirilib. Göy məscidin kerammik dekorları ona dünya şöhrəti qazandırıb.

Təbriz qədim dövrlərdən Azərbaycanın paytaxtı olmaqla yanaşı, həm də atəşpərəstliyin mərkəzlərindən biri olmuşdur. Hazırda Təbriz-Baba dağı yaxınlığındakı Allahu-əkbər dağı üstündə möhkəm daş divarlara malik olan atəşgah binasının qalıqları var. Bu atəşgah xalq arasında Zərdüşt peyğəmbər atəşgahı adı ilə məşhurdur.

* * *

Bəzz qalası Güney Azərbaycanın Qaradağ mahalının Kəleybər qəsəbəsindən 3 km cənub-qərbdə yerləşir. Xürrəmilər hərəkatının rəhbəri xırda feodal Cavidanın, onun ölümündən sonra isə Babəkin əsas sığınacaqlarından biri olduğu üçün xalq arasında daha çox Babək qalası kimi tanınır. Qala strateji cəhətdən mükəmməl ərazidə, dəniz səviyyəsindən 2300-2600 metr yüksəklikdə yerləşir. Qalanın ətrafını 400-600 metr dərinlikdə dərələr əhatə edir. Ərəb coğrafiyaşünası Əbu Duləf (X əsr) yazır ki, "Bəzz qalası Babək Xürrəminin əsas sığınacağıdır. Qalada qırmızı geyimli adamlar dolaşır və qalaya qırmızı bayraqlar sancılıb..." Qala divarlarının hər dörd küncündə yarımdairəvi gözətçi məntəqələri var.

Bəzz qalası ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Bizans və Azərbaycan Atabəy Eldəgizlər dövlətlərinə aid sikkələr, həmçinin təndirlər, çıraqlar, gil qablar, silahlar və digər əşyalar tapılıb. Hazırda hər il Babəkin doğum günündə Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı təşkilatının rəhbərliyi ilə Güney Azərbaycan türkləri qalaya yürüş keçirərək xalq qəhrəmanını yad edirlər.

Ərk qalası da Təbriz ərazisində yerləşir. XIII əsrdə Hülakülər (Elxanilər) zamanında vəzir Tacəddin Əlişah tərəfindən ucaldıldığı məlumdur.

"Mədain sarayı"na bərabər tutulan Təbriz Əlişah qəsri-Ərk qalası öz dövründə dünyanın ən böyük tikilisi olub. Günümüzdə şəhərin mərkəzində parkın üzərində yerdən 26 metr yüksəkliyə ucalan Ərk-i Əlişah qalası və ya köhnə adı ilə Məscid-i Əlişah Elxanilər dövrü memarlığının bir nümunəsidir. Son Elxani hökmdarı Əbu Səid Xanın (1316-1335) vəziri Əli şah tərəfindən tikdirilən abidə ilk tikildiyi zaman məscid olub və müsəlmanların namaz qılması üçün uzun müddət bu şəkildə istifadə edilib. Sonralar ehtimal ki, Təbrizdə tez-tez baş verən şiddətli zəlzələlər səbəbindən bina dağılıb və bəzi əlavələrlə (divarlar, zirzəmilər, anbarlar və s.) qalaya çevrilib. Bundan sonra abidə Ərk-i Əlişah adlandırılıb. Qala sadəliyi, ölçüləri və kərpic hörgüsü ilə diqqət çəkir.  Ərk qalasının eni 30 metr, hündürlüyü 26 metr, divar qalınlığı isə 10 metrdir. Təəssüf ki, günümüzədək onun yalnız qurbangahı və yan divarları salamat qalıb.  Abidənin üzərində isə heç bir yazı qalmayıb. 1931-ci ildə Ərk qalası Milli İrs siyahısında qeydə alınıb.

Abidə bir neçə dəfə bərpa edilsə də, hazırda məhv olmaq təhlükəsi qarşısındadır. Səbəb isə qalanın düz qarşısında tikilən böyük bir məsciddir. Yeni tikilən bu məscid Ərk qalasını, demək olar ki, görünməz edib. Təxminən üç tərəfdən baxanda Ərk qalası görünmür, yalnız dördüncü tərəfdən baxanda Təbrizin simvolu olan bu məşhur qala görünür.

Təbrizin çoxlu sayda bənzərsiz tarixi abidələr sırasına daxil olan tarixi evləri də memarlıq üslubları, arxitekturası ilə diqqət çəkir. Qeyd edək ki, tarixin hər bir dövrü özünəməxsus memarlıq üslubları ilə fərqlənir. Bu dəyişiklik zövqlər və dəblər, eləcə də yeni tikinti üsulları və materiallarında əks olunur. Qacar hakimiyyətinin - Abbas Mirzənin dövründə Təbriz şah sarayına çevrilir və şəhərdə tarixi memarlıq üslubunda çoxlu sayda evlərin tikilməsinə səbəb olur. 1814-cü ildə Təbrizdə baş verən böyük zəlzələdən sonra və Qacarların hakimiyyəti dövrünün ilk illərində Təbrizdə tikinti sahəsində böyük canlanma yaranır, şəhərsalma çiçəklənir. Tarixinə dəyər verən insanlar, memar və arxitektorlar Təbrizin xarabalıqları üzərində bir-birindən gözəl arxitekturalı evlər ucaldaraq şəhəri yenidən qururlar.

Statistik məlumatlara görə, Təbrizdə hazırda memarlıq üslubları baxımından böyük əhəmiyyət daşıyan, əksəriyyəti Qacar dövründə tikilmiş beş yüzdən çox qiymətli tarixi ev mövcuddur. Bu gün bu evlərin az bir hissəsi alınır, təmir olunur və qorunub saxlanır. Çünki rəsmi məlumatlara görə, hazırkı kredit şərtləri ilə evlərin bütövlükdə alınması prosesi, ən azı yüz ildən çox çəkə bilər.

Əmir Nizam Gəruslu ev-muzeyi Qacar türk şahlıq sülaləsi dövründə Təbrizin Şeşgilan məhəlləsində tikilən çoxlu sayda görkəmli və tarixi binalardan biridir. Hazırda Qacar muzeyi kimi istifadə olunan bu bina Nasirəddin şah Qacar dövründə və Əmir Nizam Gərusinin xidməti zamanı inşa edilib. Qaynaqlara əsasən bu bina o tarixdən Qacar dövrünün sonunadək Azərbaycan əyalətinin valilik binası kimi istifadə olunub. Bina 2006-2007-ci illərdə təmir edilib. Qacar muzeyi kimi istifadəyə verilməsinin səbəbi isə Təbriz şəhərinin Darülsəltənə-Sultanlıq divanı, Qacar sülaləsinin başlanğıcından və Abbas Mirza vəliəhd olan zamandan bəri Təbriz şəhəri vəliəhdlərin iqamətgahı olması və Tehrandan sonra ən böyük və önəmli şəhəri olmasıdır. 

Mükəmməl memarlıq-incəsənət nümunəsi olan Əmir Nizam Gəruslu binası 1500 m? ərazidə iki qatlı tikilib, içində hovuz və fəvvarələri olan iki iç və xarici həyətə malikdir. Binanın eyvanını 16 sütun saxlayır. Birinci qatda pul, tikiş, çini, şüşə, metallar və musiqi sahəsinə aid, yeraltı qatda isə daş, silah, sərkərdə və paşalar, memarlıq və şəhərsalma qalereyalar nümayiş edilir.

Təbrizin lap mərkəzində yerləşməsinə baxmayaraq, gözardı edilərək unudulan və dağılmaq üzrə olan tarixi memarlıq üslublu tikililərdən biri də Həriri evidir. Bu tarixi memarlıq abidəsi Tərbiyət xiyabanının Nur-Haşimi küçəsində yerləşir. Binanın memarı və qurucusu məlum deyil, ancaq dağıntılardan salamat qalan bəzi yerlərin görüntüləri onun Qacar dövrünə aid olduğunu göstərir. 1999-cu il 27 yanvar tarixindən etibarən də Həriri evi İİR-in milli abidələri siyahısına daxil edilib.

Həriri evinin interyer və eksteryerində mövcud olan çoxlu sayda mürəkkəb, müxtəlif dizayn təsvirləi, zəngin naxış və rəngləri, otaqların divarlarında nəqş olunan və özündə maraqlı mövzuları əks etdirən bənzərsiz şəkilləri və Qacar dövrünün rəsm üslubu-mural sənətinin tətbiqi bu möhtəşəm tikilinin Təbrizdə, hətta İranın tarixi evləri sırasında önəmli bir yer tutmasına səbəb olub. Təbrizin ən gözəl tarixi evi-abidəsi sayılan Həriri evi bütövlükdə 1500 m-dən çox əraziyə malikdir və 4000 kv.m-lik üç tarixi evdən ibarətdir.

Qacar türk hökumətinin əvvəllərində tikildiyi müəyyənləşdirilən, xarici və daxili hissələrdən ibarət Həriri evi iki mərtəbəli, ikiblokludur. Həm xarici, həm də daxili hissəsinin üzü qibləyə baxan iki həyəti var...

Kərpicdən tikilmiş binanın çölünü-eksteryerini Qacar dövrü miniatür sənətinin təzahürü olan orijinal rəsmlər bəzəyir. Evin divarlarında isə Qurandan gələn bəzi ibrətamiz hekayələr, "Yusif və Züleyxa", eləcə də digər tarixi hekayələr, mifoloji mövzularda işlənən və bənzərsiz gözəlliyi ilə tamaşaçını valeh edən orijinal rəsmlər çəkilib. Evin eksteryeri-xarici hissəsi nisbətən bütövdür. İnteryeri isə daha çox zərər görüb. Daxili hissə xarici binaya qoşularaq Pərvəriş məktəbinin xiyabanı vasitəsilə Tərbiyət xiyabanına bağlanır.

Həriri evinin xarici və daxili bəzəklərinin çox hissəsi korroziyaya uğrayıb, ətraf mühitin təsiri üzündən öz-özünə dağılması prosesi gedib. Bu bənzərsiz tarixi abidənin dağılmış hissələrini təmir edib möhkəmləndirmək və mükəmməlləşdirmək lazımdır. Təəssüf ki, tarixi abidələrə laqeyd münasibət, biganəlik və qayğısızlıq üzündən kolleksiyanın vacib hissələri itib-batıb, tamamilə məhv olub...

1814-cü il zəlzələsindən salamat çıxmış Həriri evləri kimi köhnə tikililər bu gün də Təbrizin mərkəzi hissələrini bəzəməkdədir. Ancaq son onilliklərdə bu evlər daha çox zərər gördüyündən kompleks təmirinə böyük ehtiyac duyulur.

Behnam evi də əsasən Qacar dövrünün ilk illərində Təbrizdə  tikilmiş  tarixi binadır. Binanın çox kiçik hissəsi Zəndlər dövrünün sonunda inşa edilib. Nəsrəddin Şah Qacarın hakimiyyəti illərində (1848-1896) isə bu bina əsaslı şəkildə təmir edilib və ornamentli naxış və rəsmlərlə bəzədilib. Daxili və xarici həyətlərə malik ev qışlıq adlanan əsas böyük binadan və yaylıq adlanan kiçik binadan ibarətdir. Qışlıq binası iki mərtəbəli simmetrik tikilidir.

Behnam evi Təbrizin mərkəzində Təbriz bələdiyyə binasının arxasında Məqsudiyyə məhəlləsində yerləşir. 23 aprel 1997-ci ildən İran milli abidələri siyahısına daxil edilib. 2009-cu ildə binanı yenidən təmiri zamanı burada indiyədək görünməyən miniatür freskalar aşkarlanıb və yenidən mütəxəsislər tərəfindən restavrasiya edilib. Hazırda Behnam evi Təbriz İslam İncəsənəti Universitetinin balansındadır.

Təxminən 50 illik bir zaman kəsiyində Təbrizin bir çox abidələrinin dağıdıldığı, tarixi quruluşunun uçurulduğu, Göy Məscid, Ərk qalası, Həsən Padişah tarixi kompleksi (Sahib-ül Əmir), Tarixi Örtülü bazar və b. abidələrin çevrəsində YUNESJO-nun qaydalarına zidd olaraq bir sıra tikinti işlərinin aparılması üzündən abidələrə ciddi ziyan vurulduğu barədə də məlumatlar vardır....

Orta əsrlərdə meydana gəlmiş dükanları günbəz və tağtavanla örtülərək vahid bina şəklində əlaqələndirilmiş memarlıq-ticarət kompleksi-Örtülü bazarın Ərdəbil və Təbriz şəhərlərində nümunələri bu gün də fəaliyyət göstərir. Lakin Şərqdə örtülü bazarların ən məşhuru İstanbuldakı "Qapalı çarşı" sayılır...

Təbriz Örtülü bazar kompleksi də Güney Azərbaycanın tarixi abidələri sırasındadır və əsası 10-cu əsrdə qoyulub. Elxanilər dövləti dövründə, yəni 13-14-cü əsrlərdə bu bazar İpək yolunun üstündə yerləşdiyindən olduqca böyük əhəmiyyətə malik idi. Örtülü bazarı şəhərin tam mərkəzində yerləşir. Fətəli şah Qacarın dövründə vəliəhd Abbas Mirzənin iqamətgahının Təbrizdə yerləşməsi də şəhərin inkişafını daha da gücləndirir. Vəliəhd bazarın yaxınlığında, Şərq tərəfdə özü üçün bir saray tikdirir. Qərb tərəfdən isə bazarın bir ucu Cümə məscidinə gedib çıxır. Təbriz Örtülü bazar kompleksi İran bazarları arasında tam sosial quruluşa malikdir.

Özündə 2600-ə yaxın hücrə, dükan və mağaza, 2 növbəli iş rejimi, 1 qərargah, 2 məscid, 1 supermarket, 3 dəhliz, 2 hamam, 1 məktəb və neçə-neçə marketi birləşdirən Təbriz Örtülü bazar kompleksi 2008-ci ildə İranın Milli Mədəni İrs Siyahısına və avqust ayında YUNESKO-nun Ümumdünya Mədəni İrs Siyahısına daxil edilən Təbriz bazarının xarici görünüşü şəhərin ümumi görünüşünə uyğun olan adi binalara bənzəyir.

* * *

Görkəmli tarixçi alim Seyidağa Onullahi Təbriz şəhərinin ilklərə imza atan tarixi abidələrlə zəngin qədim şəhər olduğuna diqqəti yönəldərək burada birinci çap evinin, birinci asfalt döşənən xiyabanın, birinci telefon, birinci yeni məktəbin və... başqa xidmət sahələrinin yaranması haqqında yazıb. Buna görə də İranda Təbrizə birincilər şəhəri deyilir. Bütün bu ilklər barədə tanınmış tarixçi alim, hüquqşünas Səməd Sərdarniya da "Təbriz - birincilər şəhəri", "Təbriz - İranda çap sənətinin beşiyi", "Azərbaycan teatrının tarixi" kitablarını qələmə alıb.

Qeyd edək ki, birinci çap evi ərəb qrafikası ilə Mirzə Zeynalabidin Təbrizinin vasitəsi ilə, 1854-cü ildə Təbrizdə qurulub. "Mirzə İsa xan Qaimməqamın Cəhadiyyə risaləsi" adlı birinci kitab da bu çap evində nəşr olunub. Lakin bu çap evi 1866-cı ildə bağlanıb. O zamanlar çap sözü işlənmədiyindən çap evinə basmaxana, mətbəə, daroltəb və daroltebae deyərdilər.

Tərbiyət kitabxanası adı ilə bu gün də fəaliyyətini davam etdirən İranda birinci ümumi kitabxananı da 1921-ci ildə Məhəmmədəli Tərbiyət elə Təbriz şəhərində yaradıb. Kitabxana öncə "Məarif ümumi kitabxana və qiraətxana" adlanmış, lakin sonralar bu elm və bilik məbədini qurub-yaradanın xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq Tərbiyət adı verilib. 1956-cı ildə Təbrizin milli kitabxanası yaradılır və inqilabdan sonra Tərbiyət kitabxanasının xətti nüsxələri buraya aparılır. İranın birinci səbt olunmuş əsəri olan "Rəb Rəşidi Vəqfnaməsi" məhz bu kitabxanada saxlanılır.

1900-cü ildə Təbriz şəhərində fransalıların kilsələrinin lap yaxınlığında İranda ilk ümumi kinoteatr qurulub. Bundan dörd il sonra isə Mirzə İbrahım Xan Səhhafbaşı tərəfindən Tehranda birinci ümumi kino salonu yaradılıb.

İranda ilk yeni üsullu məktəbin də əsasını Mirzə Həsən Rüşdiyyə Təbrizin Şeşgilan məhəlləsində qoyub. 1883-cü ildə İrəvanda yaşayan qardaşı Mirzə Əlinin köməyi ilə yerli müsəlmanlar üçün müasir tipli dünyəvi məktəb - özünün ilk Üsuli-cədid məktəbini açıb. 1888-ci ildə artıq təcrübəli müəllim kimi yenidən doğma Təbrizə qayıdır və burada "Dəbirestani-Rüşdiyyə" və "Mədrəseyi-Rüşdiyyə" adlı İranın ilk müasir təhsil müəssisələrini təsis edib.

Memorial mədrəsə də Təbrizin qədim mədrəsələrindəndir. Bu tarixi mədrəsə binası Amrilalılar tərəfindən idarə olunurdu.

Cabbarbəy Bağçaban isə "Bağçeye ətfal" adında birinci Uşaq bağcası və İlk kar və lallar mədrəsəsini də Təbriz şəhərində yaradıb...

İranda birinci Ticarət Otağı 1907-ci ildə yenə Təbrizdə qurulub. Tehranın ticarət otağı Təbrizin ticarət otağından sonra qurulub.

İranın birinci telefon mərkəzi 1901-ci ildə məhz Təbrizdə Qasım xan Vali tərəfindən qurulub. Telefon mərkəzi fəaliyyətə başladıqdan bir neçə il sonra Qasım xan Vali Təbrizin birinci bələdiyyə sədri seçilib. Qasım xan Vali 1942-ci ildə İranın birinci elektrik fabrikini yaratmağa və Məcidiyyə xiyabanının kənarlarını işiqlandırmağa nail olub.

Təbriz tarixi boyu dəfələrlə (858, 1041 və 1721-ci illərdə) baş verən zəlzələlər nəticəsində viran qalıb. Bu zəlzələlər tarixi abidələrin çoxunu məhv edib. Bu zəlzələlərdən salamat çıxan ən önəmli abidələr Ərk qalası və Göy məsciddir. Təbrizdə Azərbaycan muzeyi, Ölçü muzeyi, Məşrutiyyə muzeyi, Şəhriyar muzeyi, Qacar muzeyi, Ustad Bohtuni muzeyi, Bələdiyyə muzeyi, Təbiət muzeyi kimi səkkizdən çox böyük muzey fəaliyyətb göstərir.

Əsası 1958-ci ildə qoyulan Azərbaycan muzeyi İranın ən böyük muzeylərindən biridir. Muzeydə əsasən İranın Azərbaycan vilayətindən qazıntılar zamanı tapılan eksponatalar, heykəltaraşların əl işləri yer alır. Muzeydə 2500-ə yaxın əlyazma və kitab var.

Təbriz ölçü muzeyi Qacarlar dövründə tikilən tarixi Səlmasi evində yerləşir. Muzeydə müxtəlif çəki alətləri ilə yanaşı, astronomik ölçü alətləri də nümayiş etdirilir. XIX əsrin ortalarında tikilən Səlmasi evi 1998-ci ildə Şərqi Azərbaycan ostanının bələdiyyəsi tərəfindən alınaraq tarixi abidə kimi qeydiyyata salınıb. Sonradan isə burada ölçü muzeyi təşkil edilib. Muzeyin ekspozisiyasını müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif sahələrdə istifadə olunan ölçü alətləri təşkil edir. Burada həm zərgər tərəzisi, həm bazar tərəzisi, həm də ağır çəkidə tərəvəz məhsullarını satmaq üçün çəkilən tərəziləri görmək olar. Bundan əlavə, muzeydə astrolyabiya kimi astronomiya alətinə, qədim kompas və saatlara, meteorologiyada işlənən alətlərə rast gəlinir.

Təbriz xalçaçılıq məktəbi Azərbaycanın ən qədim və məhşur xalçaçılıq məktəblərindən biri olub və bu ulu şəhərə dünya şöhrəti qazandırıb.

Məhəmmədrza şahın hakimiyyəti dövründə  Şah gölü, yaxud Rzaiyyə adlandırılan, sonralar isə Güney Azərbaycan xalqının istəyi və tələbi ilə öz ilkin adına qovuşan El gölü parkının Elxanilər dövründə yarandığı ehtimal olunur. Park Pəhləvilərin hakimiyyəti dövründə yenidən qurulub və hal-hazırda şəhərin ən gözəl istirahət məkanlarından biridir. Təbrizin 2018-ci ildə İslam Mədəniyyət paytaxtı seçilməsi təsadüfü deyil. Çünki şəhər gerçəkdən turizm və mədəniyyət paytaxtıdır.

Kəndovan Güney Azərbaycanda ən maraqlı, qeyri-adi və tarixi yaşayış məkanlarından biridir. Təbriz şəhəri yaxınlığında yerləşir və turistlərin ən çox səfər etdiyi qədim tarixi olan bir dağ kəndidir. Kənduvana//Kəndovana daşların arasında tikilmiş evləri özünəməxsus gözəllik verir. Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin Mədəniyyət üzrə Elmi-Metodiki və İxtisasartırma Mərkəzi Təlim-tədris şöbəsinin müdiri Nəzakət Rəhmanova yazır ki, bu kənd Türkiyədəki Kapadokiyaya bənzədiyi üçün buraya İranın Kapadokiyası da deyilir. Deyilənlərə görə, bütün dünya üzrə üç belə yer mövcuddur. Onlardan biri Türkiyədəki Kapadokiya, digəri Amerika Birləşmiş Ştatlarındakı Dakotadır. Belə güman edilir ki, Kapadokiya uca Tanrının yer üzünə bəxş elədiyi qeyri-adi bir hədiyyədir. Kapadokiyadan fəqli olaraq qayalıqda yerləşən və turistlərin çox böyük maraq göstərdiyi, sevdiyi məkan olan Kənduvanda yaşayış mövcuddur. Təbrizdən 50 km uzaqlıqda, Səhənd dağının ətəyində yerləşən kəndin vulkan püskürməsi nəticəsində yarandığı iddia edilir. Kəndin ümumi quruluşuna nəzər yetirdikdə isə insana elə gəlir ki, sanki o, göylərə çəkilib yenidən geri qayıdan nəhəng bir dəniz dalğasıdır. Qayalıqlar arasında yerləşən kəndə bir az yaxından baxdıqda isə onun arı pətəyinə, arı yuvalarına bənzədiyi də aydın görünür. Bəzi mənbələrdə kəndin adı Gündoğan, bəzilərində isə Xandabandır. Lakin hər kəs onu Kənduvan kimi tanıyır. Qeyd etdiyimiz kimi, vulkan püskürməsindən sonra yaranan və əsrarəngiz Səhənd dağlarının ətəklərindəki qayaların içində qırarlaşan kəndin düşməndən qorunmaq, gizlənmək üçün sığınacaq yeri olaraq seçildiyini iddia edənlər də var. Çünki burada həm düşməndən, həm vəhşi heyvanlardan, həm də təbiətin şıltaqlıqlarından qorunmaq mümkündür. Kənd sakinlərinin söylədiklərinə görə, insanlar buraya Monqol tatarlarının istilası zamanı sağ qalmaq üçün pənah gətiriblər. Sığındıqları mağaralar isti və daha təhlükəsiz olduğu üçün insanlar buranı özlərinə əbədi məskən seçiblər. Kəndovandakı qaya evlər gələnlərə bir huzur, könül rahatlığı, sakitlik bəxş edir. Bu əhvali-ruhiyyəni yaradan kənd evlərinin əsasən Təbriz xalçaçılıq məktəbinin ənənələrini yansıdan və əllə toxunan xalça-palaz, kilimlərlə bəzədilməsidir. 168 evi, təxminən 600-700 sakini olan Kənduvanın bəzi evlərinin hətta 700 yaşı olduğu söylənir... Kənddə hava yayda çox isti olur. Lakin qayalıqlarda yerləşən evləri gəzdikdə sanki qış havası duyulur. Bu isə kənd sakinləri üçün çox əlverişlidir. Kəndin evləri vulkanik suxurdan yaranmış dağ olduğu üçün rahatlıqla oyulur. Bir evi 3-4 ilə külünglə çapıb düzəldirlər. Kənddə əhali artdıqca insanlar yaşamaq üçün ətrafdakı kəndlərə, şəhərlərə dağılışaraq məskunlaşırlar. Burda olan yaradıcı təxəyyüllü insanlar kəndi fərqli-fərqli obrazlarda görürlər. Sanki ayrı bir planetə düşürsən və yaxud sehirli xalatla keçmişə səyahət edirsən. Kənd əhalisinin dili Azərbaycan dilidir. Əsas məşğuliyyəti turizm, əkinçilik, arıçılıq, bal istehsalı və maldarlıqdır. Əkinçilik dedikdə, sizlərə qəribə gəlməsin ki, qayalıqda nə əkinçilik? Əhali kəndlə üz-üzə dayanan dağın ətəklərində əkinçiliyə yararlı torpaqlardan istifadə edirlər. Kəndlilər hevanları hündür qayaların başında tikdikləri tövlələrdə saxlayırlar. Yəqin ona görədir ki, burada iri buynuzlu mal-qara deyil, qoyunçuluq inkişaf edib. Çünki qoyunlar çox rahatlıqla hündürlükdə yerləşən oyuqlara keçə bilirlər.

Sanki açıq səma altında muzeyi xatırladan bu kənddə kifayət qədər müasir və dəbdəbəli otellər də mövcuddur. Hazırda kənddə turizm inkişaf etmişdir. Yerli sakinlər əkinçiliklə, maldarlıqla və arıçılıqla məşğul olmaqla yanaşı, turizm sahəsindən də gəlir əldə edirlər. Kənd əhli çox firavan yaşayır. Çünki turist axını onların evlərində toxuduqları xalça-palaza, xırda əl işlərinə xeyli tələbat yaradıb. Artıq bir neçə ildir ki, kənd dünyadan bura axışan turistlərin sevimli məkanına çevrilib və burada yaşayanların demək olar ki, hər birinin Təbrizin mərkəzində evi, bağı və ya bir dükanı var. Kəndovanlılara kəndi tərk etməmələri üçün dövlət xüsusi müavinətlər də ayırır. Kəndin mətbəxi Təbrizin digər yerlərindən fəqlənmir. Balı və çərəzi ilə də şöhrət tağan Kəndovanın şəfalı otları və qayalıqdan axan suyu min bir dərdin dərmanıdır.

Eynalı dağının cənubunda, Səhənd dağından şimalda, qırmızı rəngli Surxab dağının ətəyində yerləşən Təbrizə Eynalı dağının ətəklərindən baxanda şəhər sanki ovuc içi kimi görünür. Buradan qədim şəhəri seyr etməyin ayrı gözəlliyi və ləzzəti var. Təbrizlilər və və şəhərin qonaqları Eynalıya axşamlar gedirlər. Çünki axşamlar bu dağdan Təbriz çox gözəl görünür. Ovuc içindəymiş kimi təəssürat yaradan füsunkar Təbriz sanki muncuqlarla bəzədilmiş çilçırağa bənzəyir.

FOTO QALEREYA

SİZƏ MARAQLI OLA BİLƏR