The work of the famous poet Nazim Hikmat (1902-1963) is closely connected with Azerbaijan. The people of Azerbaijan, the intelligentsia, poets and writers, in relation to the face of such a famous writer as Nazim Hikmet, understood their love not for the bearer of communist propaganda, but for the great man who brought us the aroma, language, and spirit of Turkey, which for many years was divided political and ideological boundaries. In the years when it was banned in Turkey, since it was part of the official Soviet Union, Azerbaijan accepted Nazim as part of Soviet political goals... In those years, Nazim was a symbol of Turkey, Turkishness and the Turkish language. . The fire of parting in the immortal verses of Nazim and the sweetness and attraction of the foreign Turkish language kept the closeness of blood and soul.
O illərdə dünyanın əksər dillərində çap olunan pyesləri türk səhnəsindən başqa, dünyanın bir çox səhnələrini gəzirdi. "Dünyanı dolaşan bir Türkiyə şarkısı" (Əziz Nesin) kimi Nazim Hikmət Türkiyə - Vətən yanğısını həyat sevinci ilə dolu misralarına hopdurmuşdu:
Ben bir ceviz ağacıyım, Gülhane Parkı'nda
Ne sen bunun farkındasın, ne polis farkında...
1927-ci ildən Azərbaycana, paytaxt Bakıya sığınan Nazim Hikmətin iştirakı ilə "Ədəbi gecələr" keçirilir, şairin şeirləri "Maarif və mədəniyyət" ("Azərbaycan") jurnalında - "O divar" №3, "Günəşi içənlərin türküsü" №4-5, "Əsrin sərgüzəşti" №6, "Şərq-Qərb" №7-8, "Neftə doğru" №9, "Neftin cavabı" №10-11, "Şərqli və SSRİ" №12 və b. dərc olunurdu. 1928-ci ildə
Bakıda, Azərnəşr Süleyman Rüstəmin redaktorluğu ilə şairin "Günəşi içənlərin türküsü" adlı kitabını çap etmişdi.
50-ci illər Nazim Hikmətin əsərlərinin daha geniş repertuarını oxuculara təqdim etdi. "Azərbaycan" dərgisində, "Ədəbiyyat qəzeti"ndə dərc edilən yaradıcılıq materialları böyük maraq və sevgi ilə qarşılanırdı. Şairin "Seçilmiş əsərləri" ilk dəfə 1952 və daha sonra 1963-cü ildə nəşr edildi. 1957-ci ildə ikinci dəfə Bakıda olan Nazim Hikmətin yazıçı və şairlərlə, tələbələrlə görüşləri və bu görüşlərdə səsləndirdiyi şeirləri böyük sevgi ilə qarşılanır, şairin ədəbi həyatında da silinməz izlər qoyurdu. Nazim Hikmət heyranlıqla: "Azərbaycan dilindəki şeirlərim türkcədən daha gözəl səslənir" - deyə şirin Azərbaycan türkcəsindən aldığı zövqü təsdiq edirdi.
Nazim şeir oxuyurdu,
Dəniz kimi dalğalanan bir salonda.
Şeir dəniz qoxuyurdu,
Şeir həsrət qoxuyurdu,
ümid, arzu, bir də Vətən
Qoxuyurdu...
(Arif Abdullazadə)
Nazim Hikmətin sevgi dolu nəfəsiylə süslənmiş Azərbaycana həsr olunmuş şeirləri, xalqımızın mədəniyyətinə dair məqalə və xatirələri də Azərbaycan ədəbi mühiti, oxucusu üçün maraq doğurur və sevgi ilə qarşılanırdı. Azərbaycan şair və yazıçılarının bir çoxu ilə şəxsən dostluğu, onlarla yaradıcılıq əlaqələri Nazim üçün də, xalqımız üçün də türklüyün yaşayan səsi, nəfəsi idi. Bu keşməkeşli tarixləri özündə yaşadan bu nəfəs, xalqın Nazim Hikmət sevgisi və Nazim Hikmətin simasında Türkiyəyə olan sevgi heç tükənmədi, daha yaşarlı və güclü oldu.
Tənqidçi, publisist, filologiya elmləri doktoru Azər Turanın qeyd etdiyi kimi, "Sovetlər dönəmində Azərbaycanın efir məkanında Türkiyə türkcəsini maneəsiz təmsil edən yeganə səs Nazim Hikmətə məxsus idi və... Nazimin bizim üçün doğma və canlı türkcəsini-səsini lentə alıb əbədiləşdirən "Nazim Hikmət qalaktikası" kitabının müəllifi professor Aqşin Babayev" olmuşdu.
"Nazim Hikmət" (Bakı, 1978), "Nazim Hikmətin yaşamı" (Berlin, 1989), "Nazim və Azərbaycan" (İzmir, 2012), "Nazim Hikmət qalaktikası" (Bakı, 2016) kimi monoqrafik əsərlərin, onlarca məqalənin müəllifi olan nazimşünas alim-yazıçı Aqşin Babayev ədibin "Seçilmiş əsərləri"ni (2009) nəşrə hazırlamış, "Ceviz ağacı" pyesini şairin həyatına həsr etmişdi. "Seçilmiş əsərləri"ndəki ön sözün müəllifi isə Xalq yazıçısı Anar idi.
Təsadüfi deyildi ki, 2002-ci ildə Nazim Hikmətin 100 illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq Nazim Hikmət Simpoziumuna qatılacaq isimlər sırasında Xalq yazıçısı Anar, Aqşin Babayevin adı ön sırada idi.
Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələrinin öyrənilməsi sahəsində xüsusı xidmətləri ilə yadda qalmış görkəmli şərqşünas alim, Nazim Hikmət və Yaşar Kamalın yaradıcılığının pərəstişkarı olan Qədir İsmayılov da müasir və klassik türk ədəbiyyatının tədqiqatçılarından biri idi. Azərbaycan-Türkiyə ədəbi əlaqələri onun elmi araşdırmalarının mərkəzində duran mövzu olmuşdur. Türkiyə ədəbi mühitini ardıcıl olaraq öyrənən, sovet rejiminin qadağa illərində xüsusi mühafizə fondlarında saxlanılan Türkiyə mətbuatından əldə etdiyi materialları kataloqlaşdırıb elmi tədqiqatlar üçün zəngin informativ baza yaradan Qədir İsmayılov F.Köprülüzade, A.Qaraxan, A.S.Levend, A.Tanpınar, N.S.Banarlı, A.Kabaklı, C.Yenerin yaradıcılığı ilə yaxından tanış idi, Namik Kamal, Yaşar Kamal, Əziz Nesin və b. yaradıcılığına dair maraqlı araşdırmalar aparmış, müasir türk ədəbiyyatına dair onlarca ciddi elmi yükü olan irihəcmli məqalələr yazmış, türkiyəli yazarlardan çevirmələr etmişdi. Böyük türk şairi Nazim Hikmətin şəxsiyyəti və sənəti də Qədir İsmayılovun qardaş Türkiyə ədəbiyyatının nümayəndəsi kimi diqqət mərkəzində idi. Təsadüfi deyil ki, Nazim Hikmətin əsərlərindən ibarət "Günəşi içənlərin türküsü" kitabını da Qədir İsmayılov tərtib etmişdi. Kitaba "Kərəm kimi" başlıqlı ön sözün müəllifi isə Xalq yazıçımız Anar idi. Sonralar Nazim Hikmətin həyatı və yaradıcılığına həsr olunmuş eyniadlı 358 səhifəlik kitab Ankarada, "Bengü" yayınları tərəfindən nəşr olundu.
Vaxtilə Nazim Hikmətin ilk kitabı Türkiyədən öncə Azərbaycanda nəşr olunduğu kimi, Anarın da böyük şairə həsr olunmuş "Nazim Hikmet. Kerem gibi" kitabı İmdat Avşarın türkcəyə çevirməsində Azərbaycandan əvvəl Türkiyədə işıq üzü gördü. Kitaba şairin Türkiyədə çap olunmamış məqalələri ilə yanaşı, həyatı və sənəti haqqında yazıları, M.Rəfilinin, Ə.Nazimin, S.Vurğunun, S.Rüstəmin, R.Rzanın, M.Dilbazinin, N.Rəfibəylinin, B.Vahabzadənin, Qabilin, X.Rzanın, M.Arazın, və b. ona ithaf etdiyi şeirlər daxil edilmişdi. Kitab haqqında Türkiyədə "Hürriyyət", "Milliyyət", "Cümhuriyyət", "Zaman", "Yeni Şafaq" qəzetlərində, "Kardeş kalemler" və bir sıra başqa dərgilərdə geniş materiallar dərc olunmuşdur.
Nazim Hikmət yaradıcılığı, Nazim Hikmət şəxsiyyəti həmişə Anarın da maraq dairəsində olub. Anar uşaqlıqdan anası, Xalq şairi N.Rəfibəylinin ona sevə-sevə oxuyaraq sevdirdiyi "Koroğlu" dastanı, Nazim Hikmətin şeirləri, xüsusilə də "Günəşi içənlərin türküsü", "Dədə Qorqud", Füzuli, Mirzə Cəlil Anarı yetişdirən ən önəmli qaynaqlar olmuşdu. İllər boyu Nazim Hikmətin Moskvadan toy günü vurduğu teleqramdakı: "Gənclərə dünyada ən çətin şey olan xoşbəxtlik diləyirəm" - sözlərini "Günəşi içənlərin türküsü"nün nisgilinə qataraq qəlbində yaşada-yaşada türk dünyasının ədəbi körpülərini yaradıcılığı boyu öz mənəvi dünyasında qovuşdurmuşdur.
Türkiyədə keçirilən Nazim Hikmət Simpoziumunda iştirak edən Anar gəncliyindən sevdiyi bu türk şairi ilə bağlı xatirələrini də bölüşmüşdü. Lakin Nazim Hikmətlə bağlı onun doğma yurdunda bir iz görmədikdə mütəəssir olan Anarın düşüncələrini Doç. Dr. Betül Coşkun "Baküden İstanbula: Bir Azeri Yazarın Kurgusal Yolculuğu" başlıqlı yazısında Türkiyə türkcəsində belə anlatmışdı: "...İstiklal caddesini, Qalatasaray körpüsünü, modern mahalleleri, kuhne çarşıları, geniş sokakları, dar alanları dolaştım. Ne Nazim Hikmet kuşesi gördüm, ne Nazim Hikmet meydanı, ne heykeli açıldı İstanbulda, ne muzesi. Şairin adına ne okul var, ne kütüphane, ne park, ne tiyatro... Uzaktan bir gemi keçer, Nazim Hikmet gemisi. Sovyet gemisi!". Bu sözlərdə Anarın türk şairinə olan məhəbbəti ilə yanaşı, Nazim Hikmətin Vətən dərdinə, qərib taleyinə qarşılıq bir nisgil, yanğı hiss olunurdu.
Qəriblik... Anar yazırdı: "Mən bunu, 1993-cü ildə 7 ay Türkiyədə yaşadığım zaman özümdə hiss etdim. Türkiyə bizə yaxın ölkədir, demək olar ki, doğma dilimizdir, orada mənim çoxlu qohumlarım var, bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan üçün çox darıxırdım, elə nostalji hisslər keçirirdim ki, mən Nazim Hikmətin Moskvada nə çəkdiklərini, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Türkiyədə hiss etdiklərini indi başa düşürdüm. Vətən yenə Vətəndir. "Gecə düşüncələri"ndə mənim belə bir misram var: "Xoşbəxtlik özün kimi öz vətənində olmaqdır. Çünki vətənində olmaq və özünü itmiş bilmək də çox dəhşətlidir".
Nazimi "kommunist" edən Anadolu mənzərələrini, haqsızlıq və ədalətsizlikləri önə çəkən Anar müsahibələrinin birində "Anadolu insanının çilesi Nazımı kommunist olmaya yönetti. Nazım, büyük hayallerle Sovyetler Birliği'ne geldi. Ancak aradığı romantizmi bulamadı. Nazım Hikmet, Türkiye'de komünizmin simgesi (rəmzi-Z.Ə.) olduğu yıllarda bizim için, Sovyetlerde yaşayan Türkler için, Türklüğün ve Türkiye'nin simgesiydi" deyə düşüncələrini bölüşürdü. Anar türk oxucusuna, Türkiyə ədəbi mühitinə çatdırmağa çalışırdı ki, Nazim Hikmət yalnız Türkiyənin deyil, bütün Türk dünyasının, hətta dünyanın böyük şairlərindən biridir.
Beləcə, hələ sovet dönəmində yerli mətbuatda Kərəm yanğısı ilə Nazim Hikməti təbliğ etməkdən başlayaraq, Türk dünyası Yazıçılar Birliyinin qurulmasının sevincını yaşamasına qədər uzanan yaradıcılıq yolunda Anar "türkün söz varlığını" həm Azərbaycan, həm də Türkiyə mətbuatında həssas yazıçı qələmi ilə, sevə-sevə tərənnüm edir, tanıdırdı.
Anar özünəməxsus üslubda qələmə aldığı bu əsərdə Nazim Hikmətlə bağlı bir çox məsələləri obyektiv şəkildə, şairin özünü həm sənətkar, həm də şəxsiyyət kimi, ideoloji məyusluqları ilə birlikdə təsvir etməyə nail olmuşdur. Anar tərənnüm etdiyi Nazim Hikmət adlı böyük obrazı "gözüylə görür, əliylə tutur, nəfəsini hiss edirdi".
Türk dünyası üçün geniş maraq doğurmuş bu nəşr "Dədə Qorqudsuz, Yunus Əmrəsiz, Füzulisiz, Üzeyirsiz türk dünyası olmadığı kimi, Nazim Hikmətsiz, Qara Qarayevsiz də türk dünyası yoxdur" - deyən Anarın ən böyük xidmətlərindən biri idi.
Nikbin şair!
Didərgin,
İtkin şair!
Səksən beş azdır, çox az,
Keçəcək neçə qış, neçə yaz:
"Bir aşk masalı"na dönəcəksən.
Zümrüd quşu kimi
İstanbula enəcəksən.
Və
Nəsillər deyəcək:
Adı ölməz,
Odu sönəz, Üzü dönməz
idi Nazim!
Ey gidi Nazim...
(Vilayət Rüstəmzadə)
Nobel mükafatı laureatı Pablo Nerudanın "Nazimin yanında biz şair deyilik" ifadəsini diqqətə çəkən Anar, o illərdə Nazimin Türkiyədən gəlmiş ilk türk kimi Sovetlər birliyinin bütün türk xalqları - tatar, qırğız, qazax - tərəfindən sevildiyini və bu sevginin həmin xalqları birləşdirdiyini yazırdı. Amma Nazim Hikmətin daha bir böyük sevgiyə də ehtiyacı vardı: Nəriman Həsənzadə xatirələrinin birində şairin: "Kaş türk xalqı Səməd Vurğunu Azərbaycan xalqının sevdiyinin yarısı qədər məni sevəydi..." - deyə bu həsrəti necə dilə gətirdiyinin şahidi olduğunu yazır (Ə.Q., 1982, 15 yanvar).
Səməd Vurğun və Nazim Hikmət - Hər iki şair sosialist realist sənət anlayışını "Fərhad və Şirin" adlı əsərlərində əks etdirmiş, xalq qəhrəmanı "Fərhad" obrazını ön plana çıxarmışdır. İki şair, iki sevgi... Şairlərin temperamentindən, böyüdüyü mühitin mədəniyyətindən və yaşadıqları dövrün siyasi hadisələrindən irəli gələn fərqliliklər hekayənin elementlərində dəyişikliklər yaratdı. Türkiyəli araşdırmaçı Ayşe Ulusoy Tuncel hər iki əsəri müqayisə edərkən yazır ki, Nazim Hikmət bu əsəri ilə insanlıq sevgisini cəmiyyət sevgisi ilə birləşdirmək istəyirdi. Ona görə də Nazimin bir qədər özünə bənzəyən Fərhad bütün çətinliklərə rəğmən gələcəyə ümidlə baxan bir şəxsiyyətdir".
Zamanlar və əsrlər dəyişdi; veriləcək bütün suallara cavab hazırlayan ideologiyaların artıq cavab verə bilməyəcəyi bir sıra yeni suallar, problemlər ortaya çıxdı. İdeologiyaların məhv edildiyi, ideoloji sədlərin aradan qaldırıldığı bir dövrdə keçmişdə baş verən hadisələri daha obyektiv qiymətləndirmək vaxtı yetişdi. İnsanlıq və cəmiyyət sevgisinin qovuşacağı körpülərdə bir Nazim Hikmət sevgisi yaşayacaqdır.
Və artıq saçlarımızı alışdıraraq,
gecənin evində yanğın çıxaracağıq:
Uşaqlarımızın başlarıyla sındıracağıq
Qaranlıq pəncərələrini!..
Və bizdən sonra gələnlər
dəmir pəncərələrdən deyil,
Asma bağçalardan seyr edəcək
Yay axşamlarını, yaz gecələrini...
(Nazim Hikmət)
Bu il, 2022-ci ildə Nazim Hikmətin 120 yaşı tamam oldu. Üzümüzə gələn il 2023-cü ildə Türk dünyasına Nazim Hikmət sevgisini, həsrətini anladan Xalq yazıçımız Anarın 85 illik yubileyini qeyd edəcəyik. Nazim Hikmətin də, Anarın da yaradıcılıqlarının bədii-fəlsəfi mahiyyəti, tarixi-publisistik informasiya yükü, ədəbi-ictimai mühitləri qovuşduran və bəşəri dəyərlərə söykənən insanlıq fəlsəfəsi türkdilli xalqların ədəbi əlaqələrinin aparıcı və ilhamverici qüvvəsi kimi dəyərlidir.
Vətəndən uzaqlarda,
Vətənini sevə-sevə,
Vətənin bir parçasına döndü,
Onun iftixarı oldu - deyərlər
Türkiyənin dünyaya axışıb dolan
ən böyük şairi oldu - deyərlər.
Məmləkətindəyəm, Nazim...
(Arif Abdullazadə)
