Hekayələrin, ümumən istənilən nəsr əsərinin yazılmasının tarixçəsindən başqa psixoloji, yaxud ruhi və ya bizim izah edə bilməyəcəyimiz bir əsası olur (fikrimizdə çırpınır, üzə çıxmaq istəndikdə tam unudulur...), bu məsələni düşünərkən, ilk olaraq "Qətl günü" yadıma düşür, o əsərin bütün ruhunu ən dürüst şəkildə mətnin dəryasında hansı deyim daha mükəmməl şəkildə ifadə edə bilir? ...Görəsən, bu dünyada çörəyi daşdan çıxan insanların məmləkəti hardadır? Müəllif əsər yazılana qədər bu deyimi nə qədər pıçıldayıb, neçə dəfə ürəyindən keçirib? Bu deyim, bu düşüncə insanı ən böhranlı vəziyyətdə küncə sıxışdırır, ona necə yaşadığını sözsüz anladır, elə bir ortam yaradır ki, bu ömür deyilən qatarda başına gələnləri bir-bir nəql edirsən. Yenə də fikrində, sözsüz, sadəcə, ruhunu didən deyimlərin, ayrı-ayrı sözlərin diliylə... Yaxud vaxtilə oxuduğum əsərlərin birində "Dərzinin qızı dərzi göydə ulduzların sayı neçədir", "Padşahın oğlu padşah ləkdə reyhanların sayı neçədir" - kimi deyimlər nağıl tilsiminə bürünüb səni haçansa ac-susuz qaldığın bir yerə sürgün edir...
Əsərdə qəribə, hamının bildiyi, ancaq məhz nasirin təhkiyə prosesinə cəlb etdiyi bir proses var: deyək ki, hansı məkandasa çox faciəvi olaylar baş verir, bir lay onun üstüylə gedir şumlayır, dəniz oyununda - sörfinqdə olduğu kimi, sevinc, kədər, faciə, şadlıq, ah, fəğan, şaqraq səs bir-birini həmin dəli dalğalar kimi əvəz edir, həm də doğurur, hər şey bu amansız qovğada "şahə qalxır" (yaranır...), hər şeyin, ən gözəl nəsnələrin də məzarı elə həmin gərginlik sahəsidir. Bədii əsərdə, nəsr mətnində məkan da, zaman da əslində gərginlik sahəsidir, hər şeyin ən son nöqtəsində qərar tutan hadisələr, süjet yarpaqları məhz gərginlikdən su içir.
Bədii əsərləri meydana, dünyaya gətirən deyimlər bədii əsər mətnində iti yaddaş elementi kimi daim özünü diktə edə bilər, ya da unutdurar, ancaq deyimin süjetə calanması, onu adi kəsikdən böyük maqnit sahəsinə çevirmə işi bir an da olsa, dayanmaz, davam edər. Hər bir əsər, hər bir nəsr mətni həmişə təsadüfən yazılır, ancaq onun süjetinin qurulmasında əlahiddə rola malik deyimlər (yazıçının içinə dolan hiss və duyğuların orda məskən salıb ayrıca "dilə" çevrilməsi...) bu təsadüfü aradan qaldırır. Görəsən, "Tatar çölü" romanında, onun min verstlik dərinliyində gizlənmiş, ordan süjet quruculuğuna təsir edən hansı deyim var? Şübhəsiz ki, burda söhbət mifik yer adı kimi tatar çölünün özündən getmir, adam at belində qarnizona gələrkən düşündüyü hər şey bu mübhəm deyimlə qidalanır, nəfəsini ondan alır. Bir də belə bir situasiya: Kamünün "Yad" romanında əsas məsələ baş verdikdən sonra Mersonun keçmişdən yadına düşənlər onun içini boşaldıb bu dünyaya yadlaşdıran hər şey bir cümləlik deyimi formalaşdırır və bu sözlər Mersonun kamerada keşişlə söhbətində paslı qıfıl kimi açılır, qıfılın səsi onun içində səslənir, o səs Mersonun ömrüboyu demək istədiyi sözü pasa çevirir, artıq yol bitib, artıq arxaya - keçmişə və gələcəyə yol qıfıllanıb.
Yaxud Feyxvangerin Russo haqqında romanında, yaxud İsa Hüseynovun "Saz" povestində, Mövlud Süleymanlının "Yel Əhmədin bəyliyi" süjet sərbəstliyi və kompozisiya bitkinliyi baxımından yeni hadisədir, müəllifin yaddaşını əsir edən deyim vektorları ən müxtəlif istiqamətlərə haçalanır, elə ilk pasajlarda kəpənək qanadlarının tozu, yerlə göyün Nəsimi şeirində təması və ayrılması, sürət obrazı və sükunət... bütün bunlar ilkin deyim molekulunu tanınmaz dərəcədə dəyişdirir.
Mübariz Örənin "Çinar yazıları" hekayəsinin süjetinin formalaşmasında ana situasiya, personajın itkin düşən qardaşının pasportunu anasının gözündən yayınıb oğurlamasının alt qatında hekayədə, mətndə sərgərdan gəzən və heç cürə üzə çıxa bilməyən bir deyim var. Darmacalda səni qurtaran, sonradan içini kəsib doğrayan hərəkət həmin deyimlə tuş gəlir, bu pasport səni ölkədən çıxarsa da, adının, kimliyinin zamanla itməsinə səbəb olub. İndi bu kəskin suallara cavab vermək çətindir, demək olar, mümkün deyildir. Deyimin üzə çıxmaması, süjet dolanbaclarında itməsi hekayənin kompozisiya quruluşunun bitkinliyini şərtləndirir.
