Huseyn Javid, who played an exceptional role in the enrichment of our centuries-old national poetry and drama, is one of the great personalities who shape the environment and culture with his personality and creativity. The personality of a thinking poet characterizes his creativity, and his creativity characterizes his personality. and statehood traditions of Nakhchivan social-cultural and enlightened environment. It is his environment that shapes any artist and personality in general. We will try to follow the life and creativity of the philosopher-poet from the context of the author, environment, and text.
Huseyn Javid's aesthetic taste, enlightened outlook, and artistry were formed by passing through various stages of science and education. Geographical place of his birth (Nakhchivan), socio-cultural environment where he was educated and brought up; Nakhchivan - Tabriz - Istanbul determined his spiritual and voluntary qualities, character, skills and talent, outlook in many ways. The poet lived 6 years in Southern Azerbaijan and 5 years in Turkey, and his life was connected to Ganja, Tbilisi, and Baku. "Maral" was written in Ganja, "Sheikh Sanan" was written in Tbilisi, "Iblis" was written in Nakhchivan, "Afat" and "Prophet" He wrote Topal Teymur, Azer, Khayyam, Sayavush, Devil's Revenge and other works in Baku. The artist, who lived in Baku before the repression, had a tragic fate, and he called his biography a "tragedy".
Adib gave a lot of space to the moments related to the environment of Iran, Turkey, Georgia and Azerbaijan, the society, era, environment, prominent personalities who played an important role in his life, and the place where he was born, both in his works, in his epistolary heritage, and in his articles. , shared ideas with his contemporaries. In his letters from Iran, he wrote about Iranian public life, the Greek land of Urmu, the Russian churches there, the postal service, the public and political life of Turkey while living in Istanbul, libraries and museums, the state of theaters, his acquaintance with Iranian revolutionaries, his relationship with them, his life in Validekhan, where he lived and was engaged in trade. merchants from Ordubad and Tabriz, even gave a comprehensive description of the city of his birth. When he described Nakhchivan, where he was born and grew up, it was as if he created a geographical map; the antiquity and beauty of Nakhchivan, which has history in every inch, the socio-political situation at that time, the house where he was born, the Bazar River that flows by his house, the Education School, the climate of Nakhchivan and so on.
In the exposition of the work "Khayyam", H. Javid described the situation of Nakhchivan, where he was born, at the end of the 19th century and the beginning of the 20th century, in the scene where the thinker poet lived. On one side, the life of the Eastern madrasa and the students engaged in "science and knowledge" in this madrasa, on the other side, the sounds of chanting from the mosque.
At the end of the 19th century, the mosque and the school were very close in Nakhchivan. The "Tarbiya" school, where Javid studied, located on the "Bazar river" "took refuge in the armpit of the mosque-jamein". In the same way, as in "Khayyam", while the residents of the mosque were engaged in worship, the enlightened M. T. Sidqi taught secular sciences to his students in the school sheltered in the bosom of the mosque. Later, the poet's brother, the enlightened Sheikh Muhammad, taught at the school located in the courtyard of the mosque for many years. Even in the city market, which is very close to the mosque and the school, "a dervish sang every day".
Uşaqlığından şüuraltına həkk olunan hadisələri sonralar yaradıcılığında, obrazlarında inikas etdirən şairin "Şeyx Sənan" əsərindəki Dərviş obrazı bunlardan biridir. Qeyd edək ki, ədibin doğulub boyüdüyü Naxçıvanda dərviş yalnız bazarda oxumurdu. Yaşadığı Əlixan məhəlləsində Heydəriyyə, Nemətullahiyyə dərvişlərinin təkyəsi olmuşdu. K.N.Simirnovun yazdığına görə, XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Əlixan məhəlləsində "Tək armud" adlanan yerdə dərviş təkyəsi olmuş və Naxçıvana gələn dərvişlər bu təkyədən sığınacaq yeri kimi istifadə etmişlər. Dərviş təkyəsi olan məhəllədə yaşayan şair hər gün dərs aldığı məktəbin iki addımlığındakı Dərvişin oxuduqları ilə yanaşı, minbərdən ucalan "minacat"ı dinləyərək böyümüş şairin "Şeyx Sənan"dakı Dərviş surəti müəllifinə bənzəyir. Dərviş surəti əsərdə həm ədibin müəyyən siyasi-fəlsəfi görüşlərini ifadə edir, həm də estetik idealını əks etdirir. Azərbaycanın Xalq artisti Sidqi Ruhulla "Şeyx Sənan" haqqındakı xatirələrində yazır ki, "H.Cavidin "Şeyx Sənan" faciəsinin tamaşasında Dərviş rolunu həmişə mən ifa edirdim. Sonralar bu rolu bəzən başqa artistlər də ifa edirdilər. Mərhum H.Cavid həmişə mənə deyərdi: - "Qardaşım Sidqi! Bu əsərdəki Dərviş mən özüməm. Unutmayın ki, siz məni oynayırsınız!" Əsərdə Dərvişin "sən kimsən, hansı dinə qailsən, hansı fikrə xadimsən" - deyə soruşan Şeyx Sənana özünü təqdim etməsi düşündürücüdür:
Saqın, hiç sorma! Bir divanəyim bən
Dəmadəm çırpınır pərvanəyim bən.
Babam heyrət, anamdır şübhə... Əsla
Bilinməz bən kimim, ey şeyxi-vala!
Fəqət, pəjmürdə bir səyyahi-zarim.
Şəriətdən, təriqətdən kənarim,
Həqiqət istərim, yalnız həqiqət!
Şeyx Sənanın; "Aman ey piri-mürşid, mərhəmət qıl" - deyə müraciət etdiyi, "ruhi müstəsna" adlandırdığı, şəriətdən, təriqətdən, mərifətdən keçərək haqqa qoşan Dərviş Cavid əfəndinin proobrazıdır. "Şeyx Sənan"dakı "Şeyx Kəbir obrazı isə səciyyəsi etibarı ilə Cavid əfəndinin möhtəbər və "fəzilətli" qardaşı Şeyx Məhəmməd Rasizadənin prototipidir. Bunu Mişkinaz xanım da xatirələrində qeyd edir.
"Şeyx Sənan"da ədibin bioqrafiyası ilə üst-üstə düşən məqamlardan biri də tale məsələsidir. Şeyx Sənanın mürəkkəb taleyi, çətin "ziqzaqlı" həyat yolu şairin həyat yolunu xatırladır. Şeyxin gəzdiyi yerlərlə şairin gəzdiyi yerlər eynidir, yetər ki, Ərəbistan yerinə İstanbul yazılsın. Sadəcə Şeyxin Gürcüstana yolu Ərəbistandan, Cavidin yolu isə İstanbuldan başlayır. Ədiblə Şeyx Sənanın məkan oxşarlığı, fikir və düşüncə, mühit bənzərlikləri də var. Dindar bir mühitdə - qədim türk yurdu Naxçıvanda, məşhur rövzəxan Hacı Molla Abdullanın ailəsində anadan olması, Təbrizdə "Talibiyyə" mədrəsəsində oxuması, taleyinin onu İstanbula gətirməsi və sair paralellik təşkil edir.
Cavidşünaslıqda bu tale bənzərliyinə ilk dəfə 1926-cı ildə "Şeyx Sənan" haqqında mülahizələrim" adlı məqaləsində Hənəfi Zeynallı diqqət çəkmişdi. "Deməli, Cavid, məsələn, molla, rövzəxan oğlu, şeyxin kiçik qardaşı, sufiyanə, xəlq ruhunda şerlər söyləyən filosof Rza Tevfiq şagirdi və İstanbul kimi o zamankı dindar bir darülfunun dəsti-pərvərdəsi olaraq Tiflisə gəlir. Onu büsbütün təzyiqi altına alan bir ruhani, dindar, sufiyanə mühit Cavidi gəzdirə-gəzdirə Qafqazın ən gözəl şəhərində - Şeyx Sənan dağı qarşısında saxlayır". Cavid əfəndinin bioqrafiyası ilə Şeyx Sənan obrazı arasında dərin paralellər aparan tənqidçi yazır: "Gərək Naxçıvanda, gərəksə də, İstanbulda bulunarkən Hüseyn Cavid mənzum şeir yazmaqdan vaz keçməyir və bir il İstanbul darülfununun kitabxanalarında çalışdıqdan sonra Tiflisə dönür. Burada Şeyx Kəbirin diliylə Şeyx Sənanın tərcümeyi-halını anlatmaq istəyən Cavidin səpkisi bir az Cavidanə olur. O da guya özünün gəzmiş olduğu yerləri bəzi təğyir ilə Sənana istinad edir. Cavidin millətçiliyindən məqsəd "Şeyx Sənan"da açıq surətdə yalnız Sənanı əslən turanlı etməkdir, yəni Sənanı farslıqdan çıxarıb türkləşdirməkdir" və şair buna nail olur. Qafqazda-Tiflis civarında Şeyx Sənanın ilk rastına çıxan Oğuz və Özdəmir özünü: "Dinim islam, kəndim türk", - deyə təqdim edir. Gərək: "Dinim islam, kəndim türk", gərəksə də: "Səni annən doğurdu Turanda, Yaşadın bir zaman da İranda" - misralarında şair sanki özünü təqdim edir. "Şeyx Sənan"la Azərbaycan teatr səhnəsinə təsəvvüf, "Topal Teymur"la Türk fatehləri daxil olur.
"Şeyx Sənan"dan sonra ədibin yaradıcılığında yeni monumental aşiq obrazı Xəyyamla boy göstərir. Böyük sənətkarın yaradıcılığının şah damarı sayılan böyük eşq "Xəyyam"da qırmızı xətlə keçir. Bu böyük eşq Xəyyamla Sevdanın arasında baş verir. Xəyyam Sevdanı görənə qədər "xilqətin varlığı"nı axtaran filosof idisə, bu görüşdən sonra filosof aşiq olur. Ədibin "fəlsəfi düşüncələrinin poetik dramatik ifadəsi" sayılan "Xəyyam"da onun həyata fəlsəfi baxışı Xəyyam obrazında ifadə olunub. Xəyyamda və Caviddə filosofluq vəhdətdədir. Hər ikisinin dünya, kainat haqqındakı fikirləri üst-üstə düşür. Ömər Xəyyamın poeziyasında "İnsan ləyaqətinə hörmət, insan məhəbbətinə alqış" - məsələsi əsas problem kimi qoyulub həll olunursa, bəşəriyyətə "məhəbbət dini" arzulayan Cavid əfəndi məhəbbət və gözəllik insanı özünüdərkə çatdırır - düşüncəsini bəyan edir. Əsəri oxuyarkən oxucunun çox üzüldüyü bir səhnə var, mütəfəkkir Xəyyam "feyləsof" İbn Sinanın kitablarını satır. Bu səhnə tamamilə Cavidin "müsibətnamə" həyatından qopub gəlmiş kimidir. Mişkinaz Cavid yazır ki, "1921-ci ildə mən bərk xəstələnmişdim. Bir gün Cavid kitablarından bir neçəsini ayırdı. Soruşdum: - "Neyləyəcəksən onları? Dedi: - Bir nəfər istəyib, ona verəcəyəm". Cavid iki-üç saatdan sonra qayıdıb gəldi, mənim dərmanım, qənd, çay, çörək, ət alıb gətirmişdi. Onda bildim ki, kitabları satdırıb. Çünki pulu olmadığını bilirdim".
Və ya filosof şairin əsərin sonunda "Fəzilət, zəka, qüdrət, dəha" sahibi Xəyyamın həyatının son anlarını gənclərin əhatəsində təsvir etməsi... Özünə "Cavid" təxəllüsünü seçən mütəfəkkirin böyük bir fəhmlə yarın gənclərin qəlbini fəth edəcəyinə inam hissi... mütəfəkkir Xəyyamın dilindən səslənən: "Yox oxşayacaq ruhumu bir nuri səadət, İzlər məni hər dürlü fəlakət", - sözləri... sanki repressiya küləyini hiss etmiş filosof şairin fəhminin, uzaqgörənliyinin sübutu, qəlbinin fəryadıdır. Qəhrəmanı Xəyyam kimi bu fəlakət sevdiklərindən zorla ayrılan şairi Sibirə qədər izləyib, Mişkinazının, Ərtoğrulunun, Turanının da taleyindən də yan keçməyib. Bu mənada, mütəfəkkir sənətkarın "yazdıqları yalnız Xəyyam barədə deyildi, bütün bunlar həm də onun öz ömrüydü, öz iqbalı idi".
