Xalq yazıçısı Anarın "Unudulmaz görüşlər"i (Bakı, "Təhsil", 2009) Ulu Öndər Heydər Əliyevin ədəbiyyatda obrazını yaradan ilk iri həcmli əsərdir. Anar deyir: "Heydər Əliyev haqqında çox yazılıb, qalın-qalın kitablar çıxıb. İllər keçdikcə daha da çox yazılacaq, tarixin süzgəcindən keçmiş qiymətlər daha da dəqiqləşdiriləcək, dünyada və ölkəmizdə baş verəcək olayların, gələcək hadisələrin kontekstində onun xidmətləri daha dərindən dərk ediləcək. Amma bu, gələcək nəsillərin işidir. Bugünkü nəsillərin, onun çağdaşlarının, özəlliklə onunla bu və ya digər dərəcədə təmasda olanların borcu isə Heydər Əliyevlə bağlı anılarını, xatirələrini yubanmadan qələmə almaq, onun mürəkkəb və zəngin obrazının müxtəlif çalarlarını, ayrıntılarını sənəd kimi tarixin malı etməkdir..." (Anar, Unudulmaz görüşlər, s. 42. - Məqalədə çoxsaylı sitatlar bu mənbədəndir)
"Unudulmaz görüşlər" memuar ədəbiyyatının yaxşı nümunəsi sayılmalıdır. Bu janr fakt dəqiqliyini sevir; Anar əsəri vaxtilə Heydər Əliyevlə görüşlərdən sonra etdiyi Gündəlik qeydləri və bugünün düşüncələri zəminində qələmə almışdır. Və hətta bəzən yaddaşına inanmayıb, yaxın tarixin hadisələrindən söz açırkən, faktı həmin dövrün mətbuatında getmiş sənədli materiallara müraciət etməklə möhkəmləndirir. Ümumən, Anarsevərlər yaxşı bilir: bir yazıçı kimi Anar qələmə heç vaxt yalan deməmişdir. Elə bunun nəticəsidir ki: Anar qələmindən çıxan Obrazları alıb, bütöv bir dövrü, Cəmiyyət hadisələrini, İnsan mənzərələrini təsəvvür etmək, çözələmək, səciyyələndirmək olur. "Unudulmaz görüşlər"də də belədir; yazıçı dahi Şəxsiyyətin Ədəbiyyatdan görünən Portretini cızmaqla həm də kölgəsində bütöv Epoxa-Cəmiyyət-Mühit mənzərələrinə işıq sala bilir.
Anar Heydər Əliyevin obrazını yaradarkən, şəksiz ki, ilk növbədə Ədəbiyyat, Mədəniyyət materiallarına müraciət edir; Heydər Əliyev və yazıçılar, Heydər Əliyev və Ədəbiyyat, Heydər Əliyev və ədəbi mühit, Dövlət başçısı olaraq Heydər Əliyevin yeritdiyi Mədəniyyət və Ədəbiyyat siyasəti və s. kimi Ədəbiyyatla bağlı məqamlara diqqətli olur. Çün memuar janrının şərti - olmuşlara sədaqətdir; bu, "unudulmaz görüşlər"in canlı təəssüratından kənara çıxmamağı diktə edir...
İlk görüş barədə Anar yazır: "Heydər Əliyevlə bağlı ilk qiyabi "təmas" onun 1971-ci ildə Mərkəzi Komitənin Oktyabr Plenumundakı məruzəsində "Qobustan" toplusu haqqında dediyi tənqidi fikirlərdən başladı. Onda şəxsən tanış deyildik və mən bu iclasda da iştirak etmirdim. O vaxt Moskvada Rejissor emalatxanasında təhsil alırdım..." (s. 46)
Bu isə artıq ayrı epoxanın əhvalatıdır: "Çox-çox illər sonra bir çox başqa məsələlər kimi, bu məqamı da daha dərindən dərk etdim. Bu barədə ən etibarlı məxəz isə Heydər Əliyevin müstəqillik dövründə dediyi sözlər idi... "Məsələn, mən "Qobustan" jurnalını xatırlayıram. O yarananda əleyhinə nə qədər cürbəcür hərəkətlər oldu. Mənim xatirimdədir, biri gəlirdi ki, nə bilim, millətçilik ideyaları yayır, biri gəlirdi ki, bizim quruluşun əleyhinə ideyalar yayır, biri o tərəfdən, biri bu biri tərəfdən gəlirdi. Mən də götürürdüm, baxırdım bu "Qobustan" jurnalına, görürdüm ki, bunların dedikləri şey yoxdur, amma bizim üçün lazım olan şeylər çoxdur. Ona görə də, "Qobustan" jurnalı yaşadı. Bu gün məmnuniyyət hissi ilə deyirəm ki, "Qobustan" jurnalı o vaxt çox böyük işlər gördü..." (s.47)
Dövlət başçısı, ictimai-siyasi xadim olaraq, Heydər Əliyev Ədəbiyyatdan nə istəyir? Onu ki: Ədəbiyyat dağıdıcığılığa yox, quruculuğa xidmət etməlidir; bu, hər şeydən öncə onun ideoloji missiyasıdır. Heydər Əliyev ideologiyanın gücünə hədsiz önəm verir, ona öz statusunda yanaşa bilir və o da heyrətamizdir ki: bir zamanlar bizə yabançı olan kommunist ideologiyasını da, müstəqil Dövlətimizin rəsmi ideologiyası kimi bəyan elədiyi Azərbaycançılığı da eyni şiddətlə milli mənafelərə kökləyə, səfərbər edə, işlədə bilir.
"Unudulmaz görüşlər" şahidlik edir: "Respublika partiya təşkilatının rəhbəri kimi ən yüksək instansiyalardan gələn siqnallara reaksiya verməli olduğu üçün "Qobustan"ı yüngülvari tənqid etdi, amma Azərbaycan vətənpərvəri kimi toplunu dağılmağa qoymadı. Müstəqillik dövründə "Qobustan yaşadı" sözlərini deməyə onu sovet dövründə bağlanmağa qoymayan rəhbərin tam mənəvi haqqı vardı... Bu Plenumdan sonra "Qobustan" nəinki bağlanmadı, ona əlavə ştatlar və Teatr Cəmiyyətində iki iş otağı ayrıldı, Mədəniyyət Nazirliyinin nəşri kimi statusu müəyyənləşdirildi, mətbəələrə vaxtlı-vaxtında çıxması üçün göstərişlər verildi..." (s.47-48)
Amma bizim yazarların, sənətçilərin naxışı həm də onda gətirmişdi ki: Heydər Əliyev bir fərd, İnsan olaraq da Ədəbiyyatı sevirdi; hansı ədəbiyyatın dövrü, zamanı nə qədər ifadə-təmin etməsini yaxşı bilirdi; üstəlik, müasiri olduğu yazıçılara, sənətçilərə şəxsən münasibəti vardı. Odur ki, əsərdə Respublika başçısının həm bütövlükdə yazıçılarla, sənətçilərlə, həm də bir çoxu ilə ayrı-ayrılıqda əlaqə və görüşləri, fərdi və fərqli rəftarı diqqət çəkir. "Unudulmaz görüşlər" memuar olaraq vardığı bu nöqtələrdə əvəzsizdir.
Əsərdə(n) nə qədər personajlar, adlar keçir: Süleyman Rüstəm, Mirzə İbrahimov, Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Mirvarid Dilbazi, İmran Qasımov, Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza, Məmməd Araz, Balaş Azəroğlu, İsmayıl Şıxlı, Nəbi Xəzri, Qabil, Cabir Novruz, Tofiq Bayram, Mədinə Gülgün, Hüseyn Abbaszadə, Sabir Əhmədov, Yusif Səmədoğlu, Əkrəm Əylisli, Anar, Elçin, Maqsud İbrahimbəyov, Rüstəm İbrahimbəyov, İsi Məlikzadə, Fikrət Qoca, Vaqif Səmədoğlu, Fikrət Sadıq, İsa İsmayılzadə, Araz Dadaşzadə, Altay Məmmədov, Bəkir Nəbiyev, Şamil Salmanov, Gülrux Əlibəyli, Mövlud Süleymanlı, Sabir Rüstəmxanlı, Zəlimxan Yaqub, Abbas Abdulla, Ayaz Vəfalı, Ramiz Rövşən, Vaqif Cəbrayılzadə, Elmira Axundova, Rafael Hüseynov, Çingiz Abdullayev, Arif Əmrahoğlu, Nizami Cəfərov, Vaqif Yusifli, Rüstəm Behrudi, Nizami Aydın, Dəyanət Osmanlı, İlqar İlkin... Hələ digər sənətçilərin: musiqiçilər, bəstəkarlar, rəssamların, Dövlət məmurları və partiya funksionerlərinin adını mən qəsdən burda sadalamıram; sırf Ədəbiyyata lap yaxından diqqət cəlb etmək üçün.
1960-1980-ci illər ədəbiyyatının oluşduğu heç də asan olmayan mühitin realiyaları var "Unudulmaz görüşlər"də; rejim və Ədəbiyyat münasibətlərinin gərginliyi duyulur əsərdən; ən nəhayət: 60-cıların bir nəsil olaraq bütöv obrazını tapırıq burda... Bu həmin dövrdür ki: sovet avtoritarizm əxlaqı daha əvvəlki nəsil "yazıçıları"nın timsalında az qala "ayaqqabı yalamaq" səviyyəsinəcən çürümüşdür: "Bu zaman iki hadisə baş verdi. Onlardan birincisi bugünkü görüşün ən iyrənc səhnələrindən idi. Orta yaşlı nasirlərdən biri Heydər Əliyevin yanına gəlib: - İcazə verin, mən sizin ayaqqabılarınızdan öpüm - dedi - Əkrəm Əylislini yaxşı oturtdunuz yerində..." - söhbət 1981-ci il Şüvəlanda Yazıçıların Yaradıcılıq Evinin açılışından gedir, - "...Ən dəhşətlisi o idi ki, adam, doğrudan da, Əliyevin çəkmələrinə tərəf əyilmək istəyirdi. Əliyev iyrənə-iyrənə kənara çəkildi: - Bu nədir belə? - dedi. - Özünüzü belə aparsanız, mən bir daha heç vaxt sizinlə görüşmərəm..." (s.57)
Bu o dövrdür ki, həqiqəti demək, Yazıçıdan həqiqətən də hünər istəyirdi; həm də bu zaman 60-cıların hər birinin öz dəst-xətti, "ədəbi siyasəti" vardı: "Əkrəm dolaşıq, pərakəndə danışırdısa da, bir fikrini çox dürüst ifadə etdi, dedi ki, partiyanı mədh eləyən yazıçılara, şairlərə şübhəylə yanaşmaq lazımdır..."; üstəlik, Sözünün arxasında durmaq üçün yazıçıya böyük güc-iqtidar gərəkirdi: "...Şüvəlan görüşündən sonra mənə də, hamıya da aydın oldu ki, Heydər Əliyevin Əkrəmə nə isə xüsusi münasibəti var. O şeyləri ki, Əkrəmçün keçdi, ayrı heç kəsə bağışlamazdı..." (s.55-56)
Bu o dövrdür ki, hələ yazıçılar "ümumi ədəbi iş" uğrunda tarana gedir, bir nöqtəyə vura bilirdilər. Anarın 1983-cü il qeydi: "Amma indi, iki il keçəndən sonra mən Əkrəmin Şüvəlandakı uğursuz və xeyirsiz çıxışı haqqında düşünəndə təəssüf hissi deyil, qürur hissi keçirirəm. Doğrudur, yersiz çıxış idi, doğrudur, bu çıxışın ümumi ədəbi işimizə ancaq zərəri dəydi, amma nə olursa-olsun, bu çıxış vicdanlı adamın, namuslu ziyalının çıxışı idi, cümlələri nə qədər qarışıq olsa da, yazıçıların Şüvəlan məclisində yeganə Yazıçı sözü idi..." (s. 56)
"Unudulmaz görüşlər" bir yandan, məhz bizim milli 60-cıları yetirən "Ədəbiyyatda Heydər Əliyev epoxası"nın xarakterini açırsa, digər tərəfdən 60-cıların özünün heyrətamiz birliyinə-bütövlüyünə diqqət çəkir. Bugün bəlkə də paradoksal görünəcək qədər maraqlı situasiyadır; bir yandan, az qala həqiqətən də ortada o zamankı ictimai-siyasi doktrinaya qarşı dura biləcək bir Ədəbiyyat var, Ədəbiyyat mövqeyi var: "Heydər Əliyevin səbri tükənirdi. Hiss olunurdu ki, özünü güclə saxlayır. Əkrəmin ünvanına bir neçə sərt söz dedi. Salondakılar əl çalmağa başladılar. Əliyevin baxışını tutdum, əl çalmadığımı görmüşdü və odur ki, Əkrəmə:
- Sən də, sənə rəğbət bəsləyənlər də bilin ki, biz yazıçılar arasında münasibətləri gərginləşdirmək istəmirik - dedi. - Biz istəyirik ki, sən jurnalda işini davam etdirəsən..."(s.56)
Digər tərəfdən, axı həmin Ədəbiyyatı himayə edən-dəstəkləyən, qorumağa çalışan da sanki eyni instansiyadır; o zaman İdeologiya üzrə katib Həsən Həsənovun Anara dediklərindən: "Qurultayda yaxşı danışdın - dedi - doğrudur, bu çıxış ədəbiyyatın vəziyyətinin obyektiv təhlilindən daha artıq sənin özünün ədəbiyyata baxışlarının ifadəsi idi. Amma sənə deməliyəm ki, Heydər Əliyeviç səni çox yüksək qiymətləndirir, belə lap yüksək. Açığı, Heydər Əliyeviç də, mən də istəyirdik ki, İttifaqın rəhbəri sən olasan, amma ağsaqqallar hamısı bir ağızdan sənin əleyhinə oldular..." (s. 66)
Ölkə başçısı bir Ədəbiyyat hərəkatı olaraq 60-cıların liderliyinə kimin nə qədər şansı olduğunu yaxşı bilir: "Bu günlər mən bir çox yazıçılarla söhbət etmişəm. O cümlədən Sizin barənizdə də... Onların sizə münasibəti müxtəlifdir, amma hətta sizin və atanızın bədxahları da etiraf edirlər ki, siz ciddi yazıçısınız, geniş biliyə maliksiniz, iki dili də mükəmməl bilirsiniz..." (s. 62) Odur ki, istər təklikdə söhbətində bunu hədəfə alır: "Amma, hər halda, bir partiya işçisi kimi, bir ata kimi sizə tövsiyə edirəm ki, irimiqyaslı əsər yaradasınız, bizim bugünkü həyatımızı əks etdirən bir əsər. Qoy orda neqativ hallara qarşı mübarizə də olsun, amma eyni zamanda bizim əxlaq prinsiplərimizi, ideyalarımızı aydın, fəal təsdiq də olsun... " (s. 62)
İstərsə də qurultay səviyyəsində, açıq polemikaya girərək Anarın "gənclərin səhv etmək səlahiyyəti" barəsində fikrinə düzəlişlər edir:
"Heydər Əliyev: Amma sən belə dedin ki, əgər o, səhv etməsə, cavan olmaz ki, o, yetişmişdir. Səhv etmək qətiyyən mütləq olmalı şey deyil.
Anar: Şübhəsiz.
Heydər Əliyev: Səhv ola bilər. Ancaq o cavan, o gənc ki, dünyanı əvvəldən düzgün mövqelərdə başa düşür, o ya səhv etmir, ya da az səhv edir. Səhv etmək, şübhəsiz ki, bizim həyatın dialektik qanunudur. Bu aydındır, bunu heç kəs inkar etməməlidir. Amma nə qədər çalışsaq ki, bizim gənclər öz yüksək istedadlarını düz istiqamətdə inkişaf etdirsinlər, o qədər gənclər mətləbə tez çatar. Elədirmi?
Anar: Doğrudur. Mən yenə də bunu təkrarlamaq istəyirəm ki, səhv edəndə biz onu səhvinə görə başından vurmayaq. Sizin dediyiniz sözdür.
Heydər Əliyev: Bəli, mən dediyim sözdür. Səhvinə görə başından vurmayaq, qətiyyən. Amma səhvi düzəldək.
Anar: Doğrudur" (s. 60)
Belə görünür ki, ümummilli lider Heydər Əliyev yazıçını siyasi rejimdən də əvvəl, hələ öz ictimai əhatəsindən qorumağa çalışır; yenə Şüvəlan görüşündən fraqment: "...Sonra ikinci hadisə baş verdi. Heydər Əliyev kənarda dayanmış Əkrəmi gördü, onu yanına çağırdı. Mən aralı dayanmışdım, nə danışdıqlarını eşitmirdim, amma gördüm ki, Əkrəmə gülə-gülə əl uzatdı, sonra qucaqlaşıb öpüşdülər..." (s.57)
Hətta bir az da məğzinə varanda bəlkə daha da çox yazıçını özündən-sözündən-həqiqətindən qoruyurdu; daha bir "unudulmaz görüş", 1999-cu il, Rüstəm İbrahimbəyovun 60 illik yubileyində Heydər Əliyev özü bunu belə yada salır: "Moskvada bir jurnalist məndən müsahibə götürərkən Azərbaycana rəhbərlik etdiyim zamandan danışırdıq. Mənə sual verdi ki, sizdə, Azərbaycanda o vaxt dissident var idi, yoxsa yox idi? Dedim ki, yox idi. Dedi, nə üçün? Dedim ki, biz dissident axtarmırdıq. Təbiidir ki, əgər axtarsaydıq, çox dissident çıxarmaq olardı. Məsələn, əgər o illər, 60-70-ci illərdə Azərbaycanda dissident axtarsaydıq, onlar çox idi. Ən böyük dissident Bəxtiyar Vahabzadə idi. Hətta mənim xatirimdədir, mən Təhlükəsizlik Nazirliyində işləyən zaman onun həbs olunması məsələsi qoyulmuşdu. Yaxud da ki, Xəlil Rza ən böyük dissidentlərdən biri idi. Çünki onun əsərləri, o cümlədən Bəxtiyar Vahabzadənin əsərləri həqiqəti deyirdi. Amma bu həqiqət o vaxtkı kommunist ideologiyasına zidd idi və buna görə də onlar dissident idilər. Ancaq biz Xəlil Rzanı da qoruduq, saxladıq. Maqsud İbrahimbəyov, Rüstəm İbrahimbəyov əsl dissident idilər. Ancaq biz qoymadıq ki, onlar dissident olsunlar. Bəlkə də onlar indi heyifsilənirlər ki, o vaxt Əliyev qoysaydı və biz dissident olsaydıq, indi bəlkə hörmətimiz daha da artıq olardı. Yaxud götürək Anarı. O da dissident idi..." (s. 48-49)
"Unudulmaz görüşlər" necə dissident olub-ola bilməməyin sirlərindən də söz açıb-danışır; Heydər Əliyev müdrikdir, Heydər Əliyev qadirdir, Anarın yazdığı kimi: o, "Qalib gəldi, qalib getdi" bu dünyadan...
***
"Unudulmaz görüşlər" müstəqillik illərinin əhvalatlarından da çox şey danışır; çox nöqtələri yerinə qoyur... Yazıçı Anarın qələmi bu yerdə daha böyük əhatələrə can atır: "unudulmaz görüşlər"lə bahəm faktlar, düşüncələr, geniş ümumiləşdirmələr əsasında Heydər Əliyevin Dövlət başçısı, ictimai-siyasi xadim, tarixi şəxsiyyət, Ulu Öndər, xalqın xilaskarı, böyük siyasətçi və diplomat, ən nəhayət sadəcə İnsan kimi də Portretinə çoxlu çizgilər sezə və cıza bilir. Yazıçı borcu-məsuliyyətindən əlavə, onu buna sövq edən birbaşa motivlər, amillər də var:
- Əvvəla, 1980-ci illərin sonlarından başlayaraq, Anar özü də ictimai-siyasi xadim kimi fəaliyyət meydanına girir; bu onun milli cəmiyyət həyatımızın ən mürəkkəb dönəmlərində Heydər Əliyevlə birbaşa təmas nöqtələrinə həssas olmağını şərtləndirir: "Bu hadisələrdən sonra (1980-ci illərin sonlarından söhbət gedir - T.Ə.) ilk dəfə onunla Moskvada, Kremldə, Qurultaylar Sarayında görüşdük. Foyedə yanaşdım, hal-əhval tutdum. Başqa Azərbaycan nümayəndələri də, o cümlədən o vaxt Azərbaycan KP MK-nın I katibi vəzifəsinə yenicə seçilmiş Əbdürrəhman Vəzirov da yanaşdı. Diqqət elədim ki, Heydər Əliyev bütün vəzifələrindən uzaqlaşdırılıbsa da, Ə.Vəzirov yüksək vəzifəyə təyin olunubsa da, Heydər Əliyev onunla bir növ yuxarıdan aşağı danışır. Bu yalnız boy və yaş fərqilə bağlı deyildi, məncə, bu həm də hər ikisinin yaxşı dərk etdikləri miqyas fərqi ilə bağlıydı. Heydər Əliyev Vəzirova "sən", Vəzirov ona "siz" deyə müraciət edirdi. Heydər Əliyev: - Hə, sənin işin çətin olacaq - deyirdi - Qarabağ məsələsini həll etmək asan iş deyil..." (s. 82)
- Digər tərəfdən, zamanın bağlarının qırıldığı həmin dövrdə azərbaycanlı olub, Azərbaycanda olub da diqqətin-düşüncən-ümidlərinə hakim kəsilmiş Heydər Əliyevin tarixi xilaskarlıq missiyasının miqyasını- əhatəsini- nəticələrini görməmək-anlamamaq- müşahidə eləməmək mümkünsüzdü. Anar yazır: "Sentyabrın 20-də (1993-cü il - T.Ə) Prezidentin vəzifəsini icra edən Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıdandan sonra ilk dəfə ziyalılarla geniş görüş keşirdi. Mən məruzə etdim. Məruzəmdə Heydər Əliyevə aid bu fikirlər səsləndi: Azərbaycan bu gün tarixinin, doğrudan da, ən ağır günlərini yaşayır və çoxları kimi mənim də bu ağır günlərdən qurtulmaq ümidlərimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyə gəlməsi ilə bağlıdır. Tək kiçik qonşumuzun - ermənilərin yox, böyük qonşularımızın da siyasi oyunlarını yaxşı bilən, dünya siyasəti miqyasında düşünən, zəngin təcrübəyə malik olan, siyasi addımlarını yüz ölçüb bir biçməyi bacaran Heydər Əliyev, bəlkə də bu ağır günlərdə Azərbaycanımızın son şansıdır..." (s.89)
- Ən nəhayət, bu o vaxtlar idi ki: ölkəmizdə cahanşümul hadisələr baş verirdi; suveren, müstəqil, demokratik Dövlət və Cəmiyyət quruculuğu prosesi gedirdi... Və bu inşaatın memarının özünün marağında idi ki, həmin prosesə yazarlar da qatılsın, cərəyan edən hadisələrin bilavasitə şahidi-iştirakçısı olsun, tarixçiliyini eləsin, salnaməsini yaratsın: "Əgər sovet vaxtında Heydər Əliyev Azərbaycan rayonlarına çıxanda yazıçıları da özüylə aparırdısa, müstəqillik dövründə, prezident kimi xarici səfərlərə gedəndə ziyalıları da dəvət etməyə başladı. Bunun böyük əhəmiyyəti vardı. Heydər Əliyevi müşayiət edən jurnalistlər hadisələrin faktoloji tərəflərini işıqlandırır, informasiya xarakterli məlumat verirdilərsə, bu səfərlərin əhəmiyyətini, prezidentin xaricdəki davranışını, başqa ölkələrin liderlərilə danışıqlarını yazıçılar daha dərindən müşahidə və dəyərləndirə bilərdilər... " (s. 90)
"Unudulmaz görüşlər"ə həssas olsaq, görərik ki: Heydər Əliyev hələ sovet dönəmindən yazıçılarla əlaqə və münasibətlərində təkcə həyat dərsi deyil, eyni zamanda onlara Ədəbiyyat dərsi verir; bir an belə ölkənin-xalqın-cəmiyyətin mənafeyindən kənar durmamağa çağırır, cəlb edir Yazıçını. Sovet zamanı üçün bəlliydi; milli maraqların ifadəsi bu və ya digər dərəcədə mövcud quruluşun tələbləri çərçivəsində reallaşırdı, konkret halda Heydər Əliyevin bilavasitə himayəsi olmasaydı, bugün dediyimiz "60-cıların ədəbiyyatı" da olmazdı. "Şəxsiyyətin miqyası" məqaləsində Anar bunu belə xatırlayır: "Respublikada elə ab-hava yarandı ki, sənətə sənət meyarlarıyla qiymət verilməyə başlandı və bizdən yaşlı nəsil artıq müəyyən dərəcədə özünü təsdiq edib qoruya bilirdisə, bizim nəslin - 60-cı illər nəslinin də ədəbiyyata, kinoya, teatra, sənətimizin başqa sahələrinə gəlib öz sözünü demək imkanı yaranmışdı. Bu imkanı bizə Heydər Əliyev yaratmışdı və onun dəstəyini, yardımını başqa nəsildaşlarım kimi mən də daima hiss etmişəm..." (s. 37)
Əlbəttə, burda heç də həmin Ədəbiyyatın gücü, parametrləri, bədii keyfiyyəti mübahisə predmeti deyil; söhbət fərqli, məhz müstəqillik illəri hadisə və ölçülərindən gedir ki: Yazıçıdan artıq hansısa çərçivələrlə hesablaşmaq və ya da höcətləşməyi deyil, əksinə: yeniSini qurmaq-yaratmaq, təsbit etməyi tələb edirdi. Yeni cəmiyyət və mədəniyyət quruculuğunda müstəqil-müstəqim Yazıçı sözü və mövqeyinə hacət vardı ki, Heydər Əliyevin "unudulmaz görüşlər"də yazıçılarımızı bəzən hətta buna "təhrik etdiyi"nin şahidi oluruq. Anar yada salır: 1995-ci ilin oktyabrında Konstitusiya Komissiyasının iclasında Dövlət dilimizin adının müzakirəsi zamanı üç yazıçının mövqeyi başqalarından fərqlənir. "...Heydər Əliyev bu məsələylə bağlı fikirlərini ifadə etdi: Komissiyanın üzvləri Bəxtiyar Vahabzadə, Anar, Elçin Əfəndiyev deyirlər ki, dövlət dili yazılsın Azərbaycan türk dili, ya Azərbaycan türkcəsi. Komissiyanın başqa üzvləri bu fikri bəyənməyiblər, yəni bu fikrə qoşulmayıblar. Prosedura, müzakirə nöqteyi-nəzərindən vəziyyət bundan ibarətdir. Ancaq yenə də deyirəm, bu çox həssas, çox incə məsələ olduğuna görə əgər bir adam bu barədə söz deyirsə, ona fikir vermək lazımdır və burada məsələni adi çoxluq ilə, azlıq ilə həll etmək olmaz... İkincisi də, bu fikri söyləyən adamlar bizim görkəmli ziyalılarımızdır, mədəniyyət, elm, ədəbiyyat sahəsində tanınmış və böyük fəaliyyət göstərmiş adamlardır..." (s. 96)
Heydər Əliyevin Yazıçı mövqeyinə həssaslığını sonrakı sətirlərdə də görürük: "...Heydər Əliyev prezident və komissiya sədri kimi bu məsələni inzibati yolla həll edə bilərdi, amma etmədi, azlıqda qalsaq da səsimizi, sözümüzü eşitdi, fikrimizə hörmətlə, diqqətlə yanaşdı, məsələnin geniş müzakirəsini keçirdi, müzakirədə səs çoxluğuyla (əlbəttə, başqa bir tərkibdə müzakirə keçirilsəydi, başqa nəticələr də alına bilərdi) yalnız "Azərbaycan dili" adlanmasına qərar verildi... " (s. 98) Hətta bu məqamda Dövlət başçısının yanaşması şəkki ötən əyyamlara gedən yazıçı təsəvvüründən daha üstün, irəlidir: "Bəxtiyar müəllimin də, Elçinin də, mənim də qəbul olunmuş qərar haqqında başqa fikirdə olmağımız dövlət rəhbərinin bizə qarşı həmişəki münasibətini dəyişmədi. Əksinə, elə həmin günlərdə mənə müstəqil Azərbaycanın ilk Milli Məclisinin ilk iclasını açmaq və aparmaq kimi şərəfli bir iş tapşırdı..." (98)
Memuarlarda Heydər Əliyevin unudulmaz obrazı ilə yanaşı, epoxanı qəhrəmanı ilə birgə yaşamış, onun hər dürlü nöqtələrinə, fərman və fərmayışlarına həssas kəsilmiş Yazıçı obrazını da görürük. 1960-1980-ci illər üçün bu - Zamanın irəli çəkdiyi, Epoxanın sözünü deyən qabaqcıl, fəal, mücadiləçi Yazıçı fiqurudur; geniş maarifçi missiyası ("Qobustan"), teatr-kino-televiziya fəaliyyəti də ("Şəhərin yay günləri", "Dədə Qorqud", "Uzun ömrün akkordları") bunun haləsindədir. Amma müstəqillik illərində Anar daha çox mədəniyyət xadimidir, ictimai-siyasi fiqurdur; bütün enerjisi ilə Ulu Öndərin həyata keçirdiyi Cəmiyyət və Mədəniyyət quruculuğunun yanında olmağa, Zamanın qırılıb-əldən gedən bağlarının bərpasına töhfələrini verməyə can atır. Bu zaman hətta yazıçı qələmi də məhz həmin məramın narahatlığı-qayğıları-çabalarına tabedir ("Azərbaycan" oçerki, "Min beş yüz ilin Oğuz şeiri", "Ağ qoç, qara qoç"). Heç təsadüfi deyil ki, "unudulmaz görüşlər"də tez-tez Anarı Ulu Öndərin yanında Mədəniyyət məsələləri üzrə müşavir qismində görürük - Dədəm Qorqudun 1300 illik yubileyinin qeyd edilməsi şölənində olduğu kimi:
"Fürsətdən istafadə edib: - cənab Prezident, biz də belə, bundan da gözəl Dədə Qorqud yubileyi keçirə bilərik - dedim.
- Dədə Qorqudun neçə illiyidir ki?
- 1300 illiyini qeyd eləyə bilərik.
- Niyə 1300?
- Əlbəttə, dastanın motivləri, qaynaqları daha qədimdir, amma əlimizdəki mətndə Dədə Qorqudun Həzrət Məhəmmədin müasiri olduğu bildirilir, bu tutarğanı əsas götürmək olar.
- Bakıya gələndə bu barədə təkliflərini yaz - dedi.
Bakıda xarici işlər naziri Həsən Həsənovun və mənim imzalarımızla Dədə Qorqud yubileyi haqqında təkliflərimizi yazdıq..." (s.92-93)
Bugün də həmin ənənələrin davamını Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin ədəbiyyat və mədəniyyət quruculuğuna yönəlik təklif və layihələrə son dərəcə həssas münasibətində görürük: "Prezident seçkilərindən və andiçmə mərasimindən dərhal sonra latın qrafikasıyla nəşr olunacaq kitablar haqqında təkliflərimi Prezidentə göndərdim. Doğrudan da, ən qısa bir müddətdə - 2004-cü il yanvarın 12-də prezident İlham Əliyev bu barədə son dərəcə vacib bir fərman imzaladı. Mənə telefon etdi: - kitabların siyahısını Siz tərtib edin və bizə göndərin - dedi. Bu məsələylə çoxdan məşğul olduğum üçün iki gün ərzində həm klassik və çağdaş Azərbaycan, dünya yazıçılarının əsərlərinin, həm də uşaq ədəbiyyatının geniş siyahısını tərtib edib Prezident Aparatına göndərdim. İlk növbədə çıxan kitablar əsasən məhz mənim tərtib etdiyim siyahılar əsasında idi..." (138)
Mədəniyyət quruculuğuna yönəlik daha bir layihənin ideya təşəbbüsçüsünün də Anar olduğunu "unudulmaz görüşlər"dən öyrənirik: "Romadan qayıdarkən uçaqda söhbətimiz zamanı mən prezidentə bir şey də təklif etdim. Dedim ki, onun adını daşıyan fond yaratmaq yaxşı olardı... Bir neçə il sonra görüşlərin birində Heydər Əliyev bu söhbəti yada saldı, dedi: Ümumiyyətlə, belə bir fond yaratmaq və bu fondun vasitəsilə mədəniyyətə, ədəbiyyata, bəzi başqa sahələrə kömək, himayə etmək fikrin xatirimdədir, İtaliyadan geri dönərkən təyyarədə biz Anarla danışırdıq. Mən ona dedim, mənim çox şeylərə vaxtım çatır, amma bəzi şeylər var ki, o mənim şəxsi işlərimlə əlaqədardır, ona vaxtım çatmır.
Anar: Mən sizə dedim ki, bu sizə yox, bizə lazımdır..." (s.129)
İdeyanın gerçəkliyini bugünümüzdə tapırıq: "Fond Heydər Əliyevin vəfatından sonra yarandı. Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondu özəlliklə humanitar və xeyriyyəçilik sahəsində, mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın, incəsənətimizin inkişafı yolunda, Muğamımızın, Xalçamızın dünyada geniş tanınması üçün çox böyük işlər görür" (s.129)
"Unudulmaz görüşlər"in bədii siqləti - Yazıçı həqiqətindədir. Bu, öz dövrünə-zamanına - təlaşları və rifahı ilə birgə son dərəcə sadiq bir yazarın iç həqiqətləridir: "Hələ sovet dövründə Heydər Əliyev - Qurultayımızda da, başqa tədbirlərdə də dəfələrlə mənim haqqımda ona mənfi məlumatlar verildiyini xatırlamışdı. Müstəqillik dövründə, prezident olduğu zaman da belə təşəbbüslərin olması barədə bir şey deməyibsə, güman edirəm ki, yenə mənim haqqımda ona bədxah məlumatlar çatdırılırmış. Amma o bunlara əhəmiyyət vermirdi. Çünki mən ona arxalandığım kimi, o da mənə inanırdı, yaxşı bilirdi ki, heç bir vaxt, heç bir şəraitdə ona dönük çıxmaram. Buna görə də hər növ "deyicilərə" məhəl qoymurdu. Mənə elə gəlir ki, kimlərsə məndən bunun hayıfını çıxmaq istəyir. Bəlkə də yanılıram. Amma bir həqiqət var ki, bu günə gücü çatanların Keçmişə və Gələcəyə gücü çatmır. Keçmişi dəyişmək olmaz, Gələcəyi də bilmək olmaz. Heydər Əliyevlə görüşlərim, ünsiyyətim ömrümün ən munis xatirələrindəndir və bu Keçmişimi heç kəs məndən ala bilməz" ( s. 143)
"Unudulmaz görüşlər" bitmiş, eyni zamanda bitkin Epoxa barəsində bitkin bir əsərdir: "Yazını tamamlayıb, nöqtə qoymaq istəyirdim ki, hansı vəyhləsə, qeyri-ixtiyari bir qədim bayatımız yaddaşımdan süzülüb kağıza düşdü:
Burdan bir atlı getdi,
Atın oynatdı getdi.
Gün kimi şəfəq saçdı,
Ay kimi batdı getdi.
Bu bayatının son misrası heç vəchlə Heydər Əliyevə aid ola bilməz. O, ay kimi batmadı, onun şəfəqləri həmişə Azərbaycanımızı işıqlandıracaq..."
