Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu öz elmi məktəbləri ilə ölkəmizdə mühüm tədqiqat mərkəzlərindən biri kimi tanınır. Bu institutun tarixi 1933-cü ilə - yəni SSRİ Elmlər Akademiyasının Zaqafqaziya filialının Azərbaycan şöbəsində Ədəbiyyat sektorunun yaradılmasına gedib çıxır. O zaman tənqidçi və ədəbiyyatşünas Əli Nazimin rəhbərlik etdiyi Ədəbiyyat sektoru ilə gələcəkdə yaradılacaq Ədəbiyyat İnstitutunun əsası qoyulub. AMEA-nın 80 illik yubileyi çərçivəsində AzərTac-ın müxbiri Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mehman Həsənli ilə söhbətləşib.
Mehman Həsənli bildirib ki, Ədəbiyyat İnstitutu istər sovet dövründə, istərsə də müstəqillik illərində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının əsas mərkəzi kimi öz vəzifələrini daim yerinə yetirib, burada sanballı tədqiqat işləri aparılıb. İnstitutun 1982-ci ildə “Xalqlar dostluğu” ordeni ilə təltif edilməsi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının zamanına görə qazandığı böyük nailiyyət sayılır.
“Əlbəttə ki, əsas istiqamət Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiq olunmasıdır. Bu baxımdan institutun şöbələrində folklordan tutmuş müasir ədəbi prosesə qədər tədqiqat işləri həyata keçirilir və nəşrlər ərsəyə gətirilir. Eyni zamanda, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi, Uşaq ədəbiyyatı, Mətbuat tarixi və publisistika, Ədəbi tənqid şöbələri var ki, bunlarda konkret sahələr üzrə elmi araşdırmalar aparılır. Tədqiqat işlərində, həmçinin dünyadakı ədəbi proseslər təhlil edilir, müqayisələr aparılır”, - deyə direktor müavini qeyd edib.
Ədəbiyyat İnstitutunda əksər türk xalqlarının ədəbiyyatı ilə bağlı tədqiqatlar aparılır
Müsahibimiz diqqətə çatdırıb ki, Ədəbiyyat İnstitutunun ikinci mühüm istiqaməti türk xalqları ədəbiyyatı və dünya ədəbiyyatının öyrənilməsidir. Bu baxımdan Türk xalqları ədəbiyyatı və Azərbaycan-Özbəkistan-Türkmənistan ədəbi əlaqələri şöbələrində tədqiqatlar aparılır. İnstitutda Əlişir Nəvai adına Özbək Ədəbiyyatı Mərkəzi, Mehmet Akif Ərsoy adına Türkiyə Ədəbiyyatı Mərkəzi və Məhtimqulu Fəraqi adına Türkmən Ədəbiyyat Mərkəzi fəaliyyət göstərir. İnstitutun şöbə və mərkəzlərində əksər türk xalqlarının ədəbiyyatı tədqiqata cəlb olunur.
“Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi, bizim bir ailəmiz var, o da Türk dünyasıdır. Bu baxımdan Ədəbiyyat İnstitutu da Türk dünyası ədəbiyyatının araşdırılmasını əsas missiya kimi qarşıya qoyub. Ədəbiyyat İnstitutunda Yusif Balasaqunlu, Yunis Əmrə, Əlişir Nəvai, Məhtimqulu Fəraqi, Abay, Mehmet Akif Ərsoy, Qabdulla Tukay, Çingiz Aytmatov və Türk dünyasının digər böyük ədəbi şəxsiyyətləri ilə bağlı konfranslar keçirilib, monoqrafiya və kitablar nəşr edilib. Bu tədqiqatların nəticəsi kimi qarşıda əsas məqsədimiz üçcildlik Türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin yazılmasıdır. Artıq plan-prospekt hazırlanıb və ilk cildin də yazılmasına başlanılıb”, - deyə müsahibimiz bildirib.
Direktor müavini diqqətə çatdırıb ki, institutda dünya ədəbiyyatı istiqaməti üzrə iki şöbə fəaliyyət göstərir: “Sovet dövründə dünya ədəbiyyatı deyəndə əsasən Qərb nəzərdə tutulur və Şərqin böyük bir ədəbiyyatı diqqətdən kənarda qalırdı. Həmin boşluğun aradan qaldırılması üçün Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri şöbəsi yaradılıb. Bu şöbədə yapon, Çin, Pakistan, Cənubi Koreya, Vyetnam, İndoneziya və digər Asiya xalqlarının ədəbiyyatı öyrənilir. Artıq dissertasiya işləri yazılıb və kitablar da nəşr olunmaqdadır”.
“Məqsədimiz AMEA-nın yubiley ilində Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin oncildliyini tamamlamaqdır”
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yazılmasının institutunun mühüm missiyalarından biri olduğunu deyən həmsöhbətimiz tarixən bu prosesin necə getdiyinə də diqqət çəkib: “Ötən əsrin 40-cı illərində Ədəbiyyat İnstitutunda ikicildlik, 60-cı illərdə üçcildlik ədəbiyyat tarixi yazılıb. Hazırda isə 10 cildlik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi yazılır. Onun 7 cildini tamamlamışıq. Son üç cildin üzərində işlər davam etdirilir. Məqsədimiz akademiyanın yubiley ilində bu oncildliyi tamamlamaqdır”.
Görkəmli sənətkarlarımızın həyat və yaradıcılığına qayıdış
Direktor müavini bildirib ki, Ədəbiyyat İnstitutunun çoxcildlik nəşrlərindən biri də “Sənətkarın elmi pasportu” seriyasıdır: “Yüz cilddə nəzərdə tutduğumuz bu seriyadan 60 kitab nəşr olunub. “Sənətkarın elmi pasportu” görkəmli sənətkarlarımızın həyat və yaradıcılığına yenidən qayıdış zərurətindən meydana çıxıb. Bu silsilədə Azərbaycan ədəbiyyatının, digər türk xalqları ədəbiyyatının ən görkəmli şəxsiyyətləri, onların həyat və yaradıcılıqları haqqında əsərlər çap olunur”.
Ensiklopediyalar, silsilə nəşrlər
Mehman Həsənli institutun fəaliyyətindən danışarkən ensiklopedik nəşrlərə də diqqət çəkib: “Molla Nəsrəddin” ensiklopediyası artıq nəşr edilib. AMEA-nın hazırladığı Qərbi Azərbaycan ensiklopediyasının ədəbiyyat istiqaməti üzrə sözlüyü bizim kollektiv tərəfindən hazırlanıb. Bundan başqa, Mirzə Fətəli Axundzadə ensiklopediyasını tamamlamışıq və yaxın zamanda çap olunacaq. Nizami Gəncəvi ensiklopediyası üzərində tədqiqat işləri davam etdirilir”.
Həmsöhbətimiz, həmçinin xatırladıb ki, institutun artıq 10 kitabı nəşr olunan “Füzuli kitabxanası” seriyası ötən il X Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgisində “Ən yaxşı kitab” nominasiyası üzrə qalib olub. Bu seriyada görkəmli alimlərimizdən Mir Cəlal Paşayevin, Həmid Araslının, Məmməd Cəfər Cəfərovun, eləcə də hazırda tədqiqat aparan füzulişünas alimlərin əsərləri işıq üzü görüb.
“Ədəbiyyat İnstitutunda, həmçinin “Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı kitabxanası” seriyası nəşr edilir. Bu seriyanın kitablarının 25 cilddə olması nəzərdə tutulur. Mühacirət ədəbiyyatı bizim həssas nöqtələrimizdən biridir, çünki o irs sovet dövründə qadağan olunduğu üçün araşdırılmayıb. Əsas məqsəd mühacirət ədəbiyyatı kitabxanasında həmin irsi ilk növbədə toplamaq, nəşr etmək, onun üzərində tədqiqatlar aparmaqdır”, - deyə M.Həsənli bildirib.
Elmi müəssisənin fəaliyyətində müasir ədəbi prosesin daim diqqətdə saxlandığını deyən müsahibimiz bu ənənənin əsasının ötən əsrin 60-70-ci illərində qoyulduğunu, 90-cı illərədək davam etdirildiyini söyləyib. Qeyd edib ki, institutda 2013-cü ildən etibarən bu istiqamət daim diqqət mərkəzindədir və indiyədək 11 kitabda ardıcıl şəkildə öz əksini tapıb.
M.Həsənlinin sözlərinə görə, institutun “Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı”, “Poetika.izm”, “Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq” jurnalları da bu elmi müəssisədə aparılan tədqiqatların elmi-ədəbi ictimaiyyətə çatdırılması baxımından mühüm nəşrlərdir. “Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq” jurnalı Türkiyənin “DergiPpark” sistemində indekslənib və humanitar sahədə yeganə jurnaldır ki, o sistemdə də nəşr olunur. İnstitutda dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi irsinin tədqiqi və təbliği istiqamətində geniş işlər görülür. Bu baxımdan “Nizami Gəncəvi almanaxı”nın təsis edilərək ardıcıl nəşr edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Klassik, ənənəvi elmdən rəqəmsal mühitə inteqrasiya
İnstitutun direktor müavini müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq, elmi müəssisənin fəaliyyətində rəqəmsallaşma ilə bağlı görülən işlərdən də söhbət açıb: “Bu il Azərbaycan Prezidentinin Fərmanı ilə ölkəmizdə Rəqəmsal İnkişaf Konsepsiyası təsdiqlənib. AMEA-da, o cümlədən Ədəbiyyat İnstitutunda bununla bağlı mühüm işlər həyata keçirilir. Əsas məqsədlərimizdən biri klassik, ənənəvi elmdən rəqəmsal mühitə inteqrasiyadır. İnstitutumuzun müxtəlif akademik platformalarda təmsil olunması, indekslənmə sistemlərində öz profilini təkmilləşdirməsi istiqamətində ardıcıl işlər görülür. Əməkdaşlarımızın məqalələrinin daha yüksək indeksli bazalarda çap olunmasının təşkil edilməsi bizim üçün prioritetlərdən biridir. Təsadüfi deyil ki, AMEA-nın Rəyasət Heyətində Elektron Akademiya fəaliyyət göstərir. Bütün akademiya üzrə, o cümlədən Ədəbiyyat İnstitutunun məqalələri DOI ilə təmin olunur ki, bu da tədqiqatlarımızın beynəlxalq miqyasda daha da əlçatanlığına, rəqəmsal mühitə inteqrasiyasına xidmət edir. Təbii ki, klassik mənada kitablar, nəşrlər öz fundamentallığını və əhəmiyyətini hər zaman saxlayacaq. Lakin rəqəmsal mühit bizim üçün qaçılmaz reallıqdır. Əsas məsələlərdən biri də zəngin tədqiqat bazamızın rəqəmsal mühitə inteqrasiyasıdır. Bu bizim üçün çox vacib suallardan biridir. Alimlərimiz var ki, onların 30-40 il əvvəl çap olunmuş fundamental kitablarının bu gün də elmi ictimaiyyətə çatdırılması zəruridir. Ona görə də biz Rəyasət Heyətinin Elektron Akademiya şöbəsi ilə birlikdə bunun üzərində işləyirik.
Təbii ki, müxtəlif akademik sosial şəbəkələr mövcuddur. Biz alimlərə təşviq edirik ki, o sosial platformalarda fəal olsunlar, məqalələrini, kitablarını təqdim etsinlər. Amma daha uyğunu özümüzün platformamızın yaradılmasıdır. Düşünürəm ki, yaxın gələcəkdə bu məsələ öz həllini tapacaq və biz bütün elmi irsimizi öz tərəfimizdən yaradılan platformada təqdim edə biləcəyik”.
