2020-ci illər nəinki Azərbaycan, ümumilikdə dünya dramaturgiyasında dəyişikliklərlə yadda qaldı. İstər postpandemiya dövrü, istərsə də son texnoloji yeniliklər dramın mahiyyətində və dram növünə tələbatda köklü dəyişikliklərə gətirib çıxartdı: həyatın gedişi, hadisələrin sürətli olaraq bir-birini əvəz etməsi baş verənlərin uzunmüddətli yaddaşda qalmasına imkan vermir, qısamüddətli yaddaş isə daha çevik, birbaşa informasiya ötürən formalar tələb edir. Müasir dünyada hadisələrin, ideyaların çatdırılması və dərki alternativ üsullarla gedir: internetin bəşəriyyətə açdığı imkanlar baş verənlərin daha sürətli çatdırılmasına və anında reaksiya verilməsinə şərait yaradır. Bir-birini sürətlə əvəzləyən informasiya seli, yeni ideyalar axını qısamüddətli yaddaşdan uzunmüddətli yaddaşa keçməyə imkan tapmayaraq sanki qeyb olurlar. Düşünürük, məhz bu səbəbdən hadisə və situasiyaların uzunmüddətli yaddaşda qalaraq bədii dərkinin mümkünsüzlüyü klassik anlamda qəbul etdiyimiz dram əsərlərinin meydana çıxmasına şərait yaratmır. Və bu hal təkcə bizdə yox, o cümlədən dünya dramaturgiyasında da müşahidə edilir. Bəs bu əvəzlənmə hansı istiqamət üzrə gedir? Hansı tendensiya klassik və müasir dram nümunələrinin yerini tutmağa daha iddialıdır? Bu suala cavab vermədən öncə hal-hazırda dram nümunələrinin, daha dəqiq ifadə etsək pyeslərin məzmun və funksiyasına nəzər salmaq lazımdır. Amma ilk öncə günümüzdə daha çox işlənən pyes təyininin işləkliyinə də diqqəti cəlb etmək istərdim. Çünki müasir mətnlərdə pyes təyini demək olar ki, digər təyinləri sıxışdırıb çıxarmış, dramın janrlar üzrə bölgüsü müəyyən qədər aradan götürülmüşdür. Aydın Talıbzadənin də ifadə etdiyi kimi, "oyun yazarları əksərən janr definisiyalarından qaçıb, sanki onlara etiraz edib öz bədii mətnlərini, sadəcə "pyes" adlandırmaqla, əsərlərini janrsız-filansız tanıtmaqla kifayətlənirlər".
Müasir ədəbi prosesdə dramın mövqeyinə nəzər yetirdikdə əsas qırmızı xətt kimi keçən məqam dramın mahiyyətində və funksiyasında baş verən dəyişiklikdir: belə ki, ümumi mənzərəyə nəzər yetirdikdə görə bilərik ki, artıq ali ideyalar yox, konkret istiqamətli layihələr aktualdır. Xüsusilə sinkretik növ olan dramaturgiya bir neçə sənət istiqamətinin elementlərini özündə ehtiva etdiyindən, sanki ədəbi materialın arxa planda olduğu, daha çox performativ, hər hansı layihənin tərkib hissəsi kimi ortaya çıxan dram nümunələrinin sayı artır. Məlumdur ki, dram əsəri səhnədə oynanılmaq üçün yazılır və dram mətnlərinin funksiyasının dəyişməsi tamamilə fərqli tendensiyaların meydana çıxmasına gətirib çıxarır.
Son illərdə dünya səhnəsində müşahidə edilən immersiv və interaktiv teatr, rəqəmsal və hibrid teatr, inklüziv teatr, sosial teatr, xüsusi yönümlü və açıq hava teatrı, disiplinlərarası və əməkdaşlıq teatrı kimi istiqamətlər dramın funksiyasını daha çox sosial istiqamətə yönəldir. Obrazlar teatrından göstəri (performans) teatrına qədər yol keçmiş dramaturgiya klassik dram nümunələrinə alternativ sosial-psixoloji təlqin performansı ortaya qoyur.
2023-cü il Azərbaycan dramaturgiyası üçün bir neçə cəhətdən əlamətdar oldu. Azərbaycan milli teatrının yaranmasının 150 illik yubileyinin qeyd edilməsi, "Azərbaycan dili və ədəbiyyatı" forumunun, "Azərbaycan teatrı - 150: inkişaf perspektivləri" adlı teatr forumunun keçirilməsi, bir sıra beynəlxalq layihələrlə əməkdaşlıq və müasir dünya dramaturgiyasında gedən ən son proseslərin izlənməsi baxımından təşkil edilən layihələr öncəki illərdə müşahidə edilən durğunluğa canlılıq gətirə bildi.
25 dekabr 2023-cü il tarixində Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi, Teatr Xadimləri İttifaqı və Dövlət Teatr Muzeyinin təşkilatçılığı ilə Azərbaycan milli professional teatrının 150 illik yubileyinə həsr olunmuş "Azərbaycan teatrı - 150 - üç əsrdən keçən teatr" mövzusunda elmi-praktik konfransda Əli Əmirlinin "Yeni dram, yeni dramaturgiya" adlı məruzəsi bir sıra məsələləri aktuallaşdırdı. "Yeni dram" təyininin arxasında duran meyillərin sosial-psixoloji köklərə malik olduğunu söyləyən müəllif "həyat həqiqətlərinin bədii həqiqətləri üstələdiyi" ssenarilərin məşhurluğunu günümüzün reallığına bağlayır. Həqiqətən də, oxucu, tamaşaçı pyesdən və ya tamaşadan artıq bədii həqiqət yox, sadəcə alternativ reallıq gözləyir. Bu alternativ reallıq maksimum çılpaq, hətta absurd, qrotesk şəkildə də təqdim edilə bilər. Yeni məzmun yeni forma tələb etdiyi kimi, yeni tipli pyeslər də daim yeni təqdimat formaları axtarışında olur. Bu baxımdan son illərdə dram əsərlərinin ilk olaraq klassik səhnə quruluşu əvəzinə vörkşoplarda - yaradıcılıq emalatxanalarında təqdimi gerçəkləşməkdədir. 2023-cü ilin 6 iyun - 4 iyul tarixlərində rusdilli dramaturqların pyeslərini üzə çıxaran müstəqil dramaturgiya festivalı olan Lübimovkanın "Lübimovkanın əks-sədası Bakıda" adlı bölümü (Bakı Marionet Teatrı, Teatro.az sənət portalı və Katalizator art-habın dəstəyi baş tutan festival) müasir dünya dramaturgiyası nümayəndələrinin və yerli müəlliflərin pyeslərinin oxunuşu həyata keçirməklə prosesi müəyyən qədər canlandırdı. Dünyada baş verən yeni tendensiyalardan xəbər tutmaq və bizim bu prosesdə hansı nöqtədə olduğumuzu müəyyənləşdirmək üçün oxu günlərinin xüsusi əhəmiyyəti var. Həmçinin, "Azərbaycanda müasir dramaturgiya: o haradadır?" adlı panel müzakirədə, Tərlan Rəsulovun "Postdramatik teatr kontekstində dramaturqun rolu" adlı ustad dərsində səslənən fikirlər müasir dramaturgiyanın mövcud vəziyyəti, yeni dramın mahiyyəti və dramaturqlar və teatr arasında əlaqələr məsələlərinə aydınlıq gətirməyə çalışdı.
Britaniya Şurasının (British Council) Kreativ Prodüserlər Proqramı layihəsi çərçivəsində Elçin Cəfərov tərəfindən 2023-cü ildə təqdim edilən "KATALİZATOR ArtHub" layihəsi də yeni dramaturji tendensiyaların ölkəmizdə tanıdılması baxımından bir sıra layihələr həyata keçirtmiş, "Lübimovkanın əks-sədası Bakıda" və "CHARACTERS" Müasir Dramaturgiya Festivalının tərəfdaşı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Onu da xatırladaq ki, 2023-cü ilin sonunda CHARACTERS Müasir Dramaturgiya Festivalı çərçivəsində pyes müsabiqəsi elan edilib, bu il ərzində pyes oxunuşları baş tutub və qaliblər müəyyənləşdirilib.
Son illər dramaturgiyanın əsas mövzuları arasında Qarabağ müharibəsi və zəfər tarixi mövzusu da aktualdır. Mədəniyyət Nazirliyinin təşkil etdiyi İkinci Qarabağ müharibəsində qazanılan zəfərə həsr olunan ədəbi müsabiqədə Sevinc Elsevər "Çiçək məktublar" pyesi ilə birinci yeri tutmuşdur.
Dram əsərləri daim lirik, epik növdə yazılan mətnlərə nisbətən azsaylı olması ilə seçilib. layihələr, forumlar çərçivəsində yeni dram, müasir dramaturq kimliyi, yeni dramaturji dilə dair maraqlı çıxışlar və fikirlər səslənsə də, nəzəri olaraq səslənən müddəaların tətbiqinə dair nümunələrin ortaya qoyulması baxımından 2023-cü ili məhsuldar hesab etmək olmur.
2023-cü il ərzində mətbu orqanlarda yayımlanmış pyeslərin kəmiyyəti o qədər də çox deyil. "Azərbaycan" jurnalının xüsusi buraxılışı olan 10-cu sayı Azərbaycan teatrının 150 illiyinə həsr edilib və jurnalda əvvəlki illərə aid bir sıra pyeslər - Əli Əmirlinin "Siz teatrı sevirsinizmi?", Hidayətin "Burdan min atlı keçdi", Firuz Mustafanın "Üçüncü sahil və yaxud "Sonuncu instansiya" pyesləri, Ülviyyə Heydərovanın "İnanıram" monopyesi yer alıb. Xüsusi buraxılışda, həmçinin, Türkiyəli yazar Tuncər Cücənoğlunun "Qadın sığınacağı", rumın dramaturqu Vasile Aleksandrinin "Qızıl pulun macəraları" pyesləri tərcümə edilərək dərc edilmişdir.
Elçinin "Azərbaycan" jurnalının 2023-cü ilin 5-ci sayında dərc edilmiş "Beşyüzüncü tamaşa, yaxud güzgünü sevməyən qız" pyesi kifayət qədər maraqlı süjeti ilə diqqəti çəkir. "Otello" faciəsinin 500-cü tamaşası ətrafında baş verən hadisələr Şekspirin faciəsinə yeni alternativ final təklif edir. İllərdir səhnədə qoyulan ssenariyə uyğun olaraq hiyləyə aldanıb Dezdemonanı boğan və həyatına qəsd edən Otello qəfil məlum hadisələrin gedişatını pozur, personajın sözləri ilə ifadə etsək əsrlərdən bəri davam edən "tilsimi qırır". Otellonun öz daxilindəki yırtıcılığa, şərə qalib gəlməsi, rolu ifa edən aktyor Qəmərlinin də mənəvi cəhətdən saflaşmasına, həyata başqa rakursdan baxmağına səbəb olur.
Mövcud mətnlərə alternativ süjetlər təqdim etmək və ya mövcud mətnlərin davamını yazmaq nəzəri cəhətdən intertekstuallığa meydan verirsə, digər tərəfdən sosial-psixoloji məqamlardan qaynaqlanır: oxucunun, yaxud tamaşaçının diqqətini çəkmək, informasiya selində itib batmış oxucuda nostalji duyğular oyadaraq marağını mətnə yönəltmək də dövrümüzdə ədəbi priyom ola bilir. Aydın Talıbzadənin eyni nömrədə ("Azərbaycan" jurnalı, 2023, N5) dərc olunan "Bir də buralara gəlmə" pyesi də oxucuya mövcud tanış mətnə müraciət etmə məcburiyyəti yaradır. Pyes Rüstəm İbrahibəyovun "Ölsəm, bağışla" film ssenarisinin ardı kimi qələmə alınıb və Gülzarın Yusifin ölümündən sonrakı həyatından bəhs edir. Monopyes şəklində Gülzarın dilindən nağıl edilən bu sikvel həm də ilkin mətn müəlliflərini tez-tez xatırladır, Gülzar başına gələn hadisələrdə dəfələrlə ssenari müəllifini (Rüstəm İbrahimbəyovu) qınayır. Gülzarın dilindən səslənən "Rüstəm belə yazmışdı. Allah Rüstəmin əliylə belə yazmışdı. Mən neyləyə bilərdim" deməsi də personajın öz yaradıcısının - müəllifin çəkdiyi çərçivələrə işarə edirsə, Yusifin ölümündən sonrakı həyatı barədə danışarkən "Bundan o yanasını Rüstəm daha yazmamışdı: Rüstəm də, Rasim də gecənin içində özgə şəhərdə məni tək-tənha buraxıb əkilmişdilər" ifadəsi personajın müəlliflərə etirazıdır. Məhz bu etiraz ruhu "Bir də buralara gəlmə" pyesinin yaranmasını şərtləndirir.
Bu tendensiya 2022-ci ilin ədəbi faktı olan Kamal Abdullanın "Gülçöhrə xanım və Əsgər ağa" telefilm ssenarisində də müşahidə edilir. Üzeyir Hacıbəylinin "Arşın mal alan" komediyasının davamı kimi yazılan telefilm ssenarisi Əsgər ağa və Gülçöhrənin Bakının bolşevik işğalından sonrakı həyatını əks etdirir.
Dramaturgiyamızda geniş yayılmış hallardan biri də dram əsərlərində portret yaradılmasına cəhddir. Tağilə Mehdiyevanın Həsənağa Turabovun 85 illik yubileyinə həsr edilmiş "Altımış dörd şəkilli drama" adlı pyesi onun həyatının müxtəlif mərhələlərinin təsvirini verir və portretini yaradır. Yalnız remarkalardan ibarət və daha çox təsvir, təhkiyə vasitəsilə qələmə alınan və Həsənağa Turabovun bioqrafiyası üzərində qurulan bu mətn daha çox səhnələşdiriləcək pyesin ilkin plan-prospektini, eskizini xatırladır.
Dramaturgiyanın əsasında duran konfliktin mahiyyətinin dəyişməsi, dinamik ünsiyyət aktının aradan çıxması klassik anlamda qəbul etdiyimiz qarşıdurmanın (xeyir-şər, ideal-həqiqət və s.) da öz yerini mərkəzi təhkiyəçiyə təslim etməsi ilə nəticələnir. Yevreinovun "fəaliyyətin vahid subyekti" adlandırdığı monodram qəhrəmanının konflikti daha çox öz daxilində - xatirələrində, psixikasında, düşüncələrindədir. Məhz bu gözönü situativ konfliktdən qaçış milli dramaturgiyamızda epik növə xas təhkiyənin dinamik fəaliyyəti sıxışdırmasına, birsəsli monopyeslərin meydana çıxmasına gətirib çıxarır. Son illərin tendensiyaları arasında monopyeslərin artımı - yeni dramaturqlar nəslinin - Ülviyyə Heydərova ("Uşaqlıq", Pələng","İnanıram"), Sevinc Elsevər ("Həyat elə bir oyun ki"), Jalə İsmayıl ("Güzgüyə inan"), Şəbnəm Xeyrulla ("Mənim "DÜŞMƏN" oyuncağım"), Cəlil Cavanşirin ("Əvvəl boşluq vardı...") periodik olaraq monopyeslərə müraciəti də fikrimizi təsdiqləyir.
İsmayıl İmanın ilk oxunuşu "Lübimovkanın əks-sədası Bakıda" festivalı çərçivəsində baş tutan rus dilində qələmə aldığı "Hamar üzdə" ("Na qladkoy storone") pyesi yeni dram istiqamətində yazılmış bədii-sənədli nümunədir. İntervü əsasında yazılan və monoloji təhkiyənin dominant olduğu pyes öz çoxsəsliliyi ilə seçilir. Başına gələn müxtəlif əhvalatları nəql edən bələdçi klassik yol filmi (road movie) üslubunda təhkiyəsiylə diqqəti cəlb edir. Çoxsəsliliyin hakim olduğu pyes miqrant həyatının kəskinləşdirdiyi sosial-siyasi, mənəvi problemləri çılpaq dillə, bəzən isə qeyri-normativ leksika ilə verərək, öz yerini axtaran, amma heç bir mədəniyyətə, icmaya mənsub olmayan, hansısa emosional, genetik və ya intellektual bağlarla müəyyən bir məkana (geniş mənada) bağlana bilməyən insanın faciəsidir.
Müasir dünya dramaturgiyasında əsas mövzulardan olan mədəniyyətlərarası toqquşma və inteqrasiyanın çətinlikləri, sosial mühit, şəxsin özünüidentifikasiyası, texnoloji inqilablar, sürət və informasiya əsrində insanın yeri və bir çox öncələr tabu hesab edilən mövzulara müraciət, ekoloji vəziyyət dramın sosial funksiyasının qabardılmasına, ədəbiyyata, daha konkret dramaturgiyaya yeni funksiyanın - terapevtik funksiyanın əlavə olunmasına gətirib çıxarır. Dramaturgiyanı sosial medium kimi qəbul etmə tendensiyasının güclənməsi dramın sosial terapiya funksiyasını yeni trendə çevrilir, dram əsərlərinin terapevtik mahiyyəti qabardılır. Bu isə düşünürük ki, Aristoteldən gəlmə katarsisin yeni mahiyyətini üzə çıxarmağa yönəlmişdir: əgər katarsis faciə nəticəsində insanın ruhunda baş verən dəyişikliyə (pisdən yaxşıya doğru) səbəb olurdusa, müasir katarsis bu dəyişikliyin müalicəvi effektinin üzərində durur. İnsan ruhunda, daha konkret ifadə etsək, psixikasında baş verən təmizlənmənin fiziki sağlamlığa səbəb olacağı düşüncəsi dramın terapevtik funksiyasını aktuallaşdırır.
