Elə sənətkar var ki, bütün yaradıcılığı boyu nə yazırsa, həyatın hansı problemlərinə müraciət edirsə, həmişə öz sənətkar təbiətinə, yaradıcılığın prinsiplərinə sadiq qalır. Buna yaradıcılıqda özünəməxsusluq deyirlər və bu özünəməxsusluq həmin sənətkarı ədəbiyyat aləmində bir kimsə ilə eyniləşdirməyə imkan vermir. Xalq yazıçısı, görkəmli nasir və dramaturq İlyas Əfəndiyev məhz belə sənətkarlardan idi.
İlyas Əfəndiyev haqqında düşünəndə bir də quruyub xəzəl olsa belə öz ətrini, rayihəsini itirməyən, elə bil yenicə dərilən boy çiçəyini xatırlayırsan. İnsanlar arasında ən zərif, ən kövrək, ən bakirə hissləri də həmin boy çiçəyinin ətri ilə müqayisə eləmək olar. Bir da ona görə ki, İlyas Əfəndiyevin nəsri və dramaturgiyası bütünlükdə bu incə hissləri şairanə bir dillə tərənnüm edir.
Bir anlığa təsəvvür edək ki, XX əsrin nəsri və dramaturgiyasında İlyas Əfəndiyev adlı bir şəxsiyyət olmayıb, o zaman ədəbiyyatımız nələr itirərdi? Nəsrimizdə və dramaturgiyamızda lirik-psixoloji təmayülün, C.Cabbarlıdan sonra yeni və orijinal teatr məktəbinin adı və ünvanı itirilmiş olardı.
Bu bir həqiqətdir ki, onun yaradıcılığı təkcə ədəbiyyat hadisəsi olub qalmır - bu ədəbiyyatın nəsr və dramaturgiya kimi iki möhtəşəm sarayının memarlarından sayılan İ.Əfəndiyev həm də Azərbaycan mənəviyyatının və mentalitetinin qoruyucularından biridir. Xalqımızın XX əsrdə keçdiyi böyük tarixi yol - bu yolun uğurundan, qələbəsindən çox ağrı-acıları, bu yolu keçən insanların əzab və sarsıntıları onun yaradıcılığında bir tarix kimi yaşamaqdadır. Heç şübhəsiz, indiki və gələcək nəsillər üçün XX əsr azərbaycanlı obrazı ilə tanışlıq, bu obrazın mənəvi dünyasına yol İlyas Əfəndiyevin nəsr və dram əsərlərindən başlayacaq. Bu bədii əsərlər bəlkə hər dövrdə konsepsiyası dəyişən, istiqamətini ideoloji küləklərin müəyyənləşdirdiyi tarix kitablarından daha qiymətlidir, etibarlıdır. Tarix dedim, görkəmli tənqidçi Yaşar Qarayevin sözlərini xatırladım: "Azərbaycan tarixi barədə klassik sənədlər - yeddi "Qarabağnamə" var. Bütünlükdə, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığını mən səkkizinci "Qarabağnamə" hesab edirəm".
Bu, həqiqətdir. Və doğrudan da, maddi-coğrafi-mənəvi Qarabağımızı daha dərinliklə duymaq və sevmək üçün İ.Əfəndiyevin bədii əsərləri ən etibarlı qaynaqlardan biridir.
İlyas Əfəndiyev ədəbiyyata keçən əsrin otuzuncu illərinin sonlarında gəlib. Ancaq böyük sənətə gələnə qədər o, bir sıra məhrumiyyətlər, zamanın çətin sınaqları ilə üzləşib. Orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirən, bu müddət ərzində yalnız müəllimlərin verdiyi biliklərlə kifayətlənməyən İ.Əfəndiyevin ən böyük arzusu Bakıya gəlib Pedaqoji İnstitutun ədəbiyyat şöbəsinə daxil olmaq idi. 1934-cü ildə o, arzusuna çatır. Özünün yazdığına görə, "varlı" hesab edildiyi üçün səs hüququndan məhrum edilmişdi, buna görə işsiz idi, vaxtilə tikdirdikləri böyük evlərini əllərindən almışdılar, doqquz nəfərlik ailəyə isə onların öz evinin ikinci mərtəbəsində iki balaca otaq vermişdilər...
İlyas Əfəndiyevin yaddaşında möhkəm iz salan bu hadisələr təbii ki, onun əsərlərində bu və ya digər dərəcədə öz əksini tapacaqdı.
İlyas Əfəndiyevin ilk kitabı 1939-cu ildə çap olunub. "Kənddən məktublar" adlanan bu kitabda onun eyni adlı povesti və bir neçə hekayəsi toplanmışdı. "Kənddən məktublar"ı onun bütün sonrakı yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan aydın, səlis poetik dili və üslubu, həyat hadisələrinin real təsviri, obrazların psixoloji planda təqdimi ilə diqqəti cəlb etdi.
İ.Əfəndiyevin bu ilk kitabı sükutla qarşılanmadı və o zamanın gənc tənqidçisi Əkbər Ağayev "Kənddən məktublar" adlı resenziyasında ("Ədəbiyyat qəzeti", 1940, 11 fevral) ədəbiyyatda ilk addımlarını atan İ.Əfəndiyev haqqında yüksək fikirlər söyləmişdi: "İlyas Əfəndiyev yazıçılığın bütün əlamətlərinə və xüsusi orijinallığa malik, ümid verən talantdır".
İ.Əfəndiyev müharibə illərində "Durna", "Kiçik bir poema", "Yarımçıq qalmış portret haqqında mahnı", "Tar", "Apardı sellər Saranı", "Qəhrəman və bülbülün nağılı" və s. hekayələrini yazdı, döyüş səngərlərindən uzaqda yaşayan insanların mənəvi dünyasını qələmə aldı, onların daxili aləmindəki çırpıntıları, hiss və həyəcanları təsvir hədəfinə çevirdi, necə deyərlər, müharibə içində görünməz müharibəni əks etdirdi. İndi bu hekayələri oxuyarkən qətiyyən onları dövrün "sifarişi" olan yazılar kimi qəbul eləmirsən. Çünki həmin hekayələrdə dövr şərtidir, onlarda təsvir olunan ölməz məhəbbət ideyası, mənəvi qəhrəmanlıq isə əbədidir.
İ.Əfəndiyevin bir oxucusu və tədqiqatçısı kimi belə bir məsələ həmişə məni düşündürüb. O, bir yazıçı kimi qadın psixologiyasını necə də incəliklə bilirdi, bunu öz əsərlərində necə də məharətlə əks etdirirdi. Bu baxımdan heç bir Azərbaycan yazıçısı onunla müqayisəyə gəlməz!...Adını çəkdiyimiz hekayələrdə İ.Əfəndiyev insan qəlbinin dramalarını yaradır. Bu isə o zamankı nəsrimizdə yeni hadisə idi.
1941-ci ildə yazdığı "Durna" hekayəsini xatırlayıram. "Durna onu sevirdi. Bu sevgi yaşıl otlar arası ilə yavaş-yavaş axan, nəcib duyğular təlqin edən bulaqlara bənzəyirdi. Durnanın yetimlik, yalqızlıq iztirabı ilə pərvəriş tapmış qəlbi bu sakit sevginin sadə, mehriban axşamları ilə bəxtiyar idi".
Deməli, böyük sevgi ilə nəfəs alan, onu həyatının mənasına və məhvərinə çevirən gənc qız.. Təzəcə ər evinə qədəm qoyan bu gənc qadının həyat yoldaşı müharibəyə gedir. Təbii ki, intizar, ayrılıq sənələri.. Və birdən... hisslər tüğyana gəlir, Durna şüurunu hisslərinə qurban verir və ...iradəsini itirir...
"Görəsən, Eldar onu bağışlayacaqmı?"
Yazıçı bu hadisəni o qədər təbii təsvir edir ki, oxucu, xəyanət edən qadına nifrət eləmir, yalnız onun halına acıyır. Axı, insan hissləri poladdan, dəmir parçasından yoğrulmayıb, qüvvətli iradəyə malik insanlar da var, zəif, hisslərinin əsiri olan insanlar da...
Təbii ki, hər bir yazıçının yaradıcılığında zamanın möhürü, diqtəsi olur, ancaq bunu da unutmayaq ki, bəzən yazıçı bu diqtədən sərf-nəzər edir, zamanın diqtəsini ürəyinin hökmüylə əvəz edir.
Bir daha həmin o hekayəyə qayıdır və Durnanın etirafları qarşısında susuram: "Sən məni bağışladınmı, Eldar! - dedi, - lakin yox... istəmirəm, mən buna layiq deyiləm... Mən sənin ayrılığın qarşısında özümü itirdim, iradəm sarsıldı. Mənə bir yol göstər, Eldar - əgər sən sağ gəlsən... mən ayaqların dəyən torpaqları göz yaşlarımla isladaraq üzr istəyəcəyəm.. Əgər... əgər gəlməsən..."
Çox-çox sonralar da İ.Əfəndiyev hekayə yaradıcılığını davam etdirdi. İlk hekayələrindəki təbiiliyi, yığcam bir süjet daxilində maraqlı, düşündürücü mətləb ifadə etməyi, ən başlıcası, yaddaqalan obrazlar yaratmaq istəyini sonrakı hekayələrində də görə bilərik. "Xəncər", "Görüş", "Su dəyirmanı", "Yaylaq qonşumuz", "Şəhərdən gələn ovçu", "Yun şal", "Qırçı və qızıl çiçək" hekayələri müxtəlif illərdə yazılıb, ola bilsin, bu hekayələrdə yazıldığı dövrün ab-havası duyulsun, həmin dövrün ictimai çaları hiss edilsin, ancaq yenə təkrar etməyə dəyər ki, İ.Əfəndiyev mümkün qədər bu şablondan - "dövrün həqiqətlərini realistcəsinə əks etdirmək" stereotipindən qaçırdı, o, insan qəlbini, insan mənəviyyatını əks etdirməyə çalışırdı.
İ.Əfəndiyev ilk romanını bir qədər gec yazdı, amma bu roman - "Söyüdlü arx" Azərbaycan nəsrində bir hadisə kimi qiymətləndirildi. 50-ci illərin sonlarında yazılan bu əsər nəsrimizdə dönüşün başlandığından xəbər verirdi. Ölkədə demokratik ab-hava, ictimai-siyasi atmosferdə mülayimləşmə hiss olunurdu və heç şübhəsiz, İ.Əfəndiyev yenilikçi bir yazıçı kimi bunu vaxtında hiss edirdi. O, bu əsərdə Azərbaycan kəndinin mənəvi problemlərini işıqlandırdı. O, cəmiyyətin ictimai-siyasi mənzərəsini deyil, yenə də insan qəlbinin dialektimkasını ön plana çəkdi. Hörmətli ədibimiz Mir Cəlal Paşayev o vaxt bu əsər haqqında yazmışdı: "Söyüdlü arx" həm manerası, həm də yazı mədəniyyəti etibarilə çoxlarına oxşamayan, memuar stilində yazılmış şirin, oxunaqlı bir əsərdir". Sevgililər qovuşmasalar da, sevgi yaşayır...
İlyas Əfəndiyev nəsrinin ən başlıca məziyyəti nədədir? Ədəbiyyatşünaslar bu suala müxtəlif cavablar vermişlər: biri demiş ki, bu nəsr həyat həqiqətlərinin real təsviri və inandırıcılığı ilə şöhrət tapıb, başqa birisi lirika, şeiriyyət, aydın və səlis üslub yazıçının nəsri üçün əsas barometrdir, - deyib. Bütün bu mülahizələrin hamısı poeziyası haqda yazmışdı: Rəsul Rza poeziyasında qılınc kimi kəskin həqiqətlər vardır. Onun lirikası tikanlı ağ gülə bənzəyir". Məncə bu fikri İ.Əfəndiyevin öz yaradıcılığına da aid etmək olar. Heç şübhəsiz, onun obrazları təsvir üsulunda lirika və romantika üstünlük təşkil edirdi, amma bunlar qətiyyən həyatın reallıqlarını canlandırmaqdan imtina etməyə gətirib çıxarmırdı. Yada salaq "Körpüsalanlar" və "Sarıköynəklə Valehin nağılı" romanlarını. "Körpüsalanlar"da Səriyyə obrazı Azərbaycan ədəbiyyatında yeni idi. Yeni olduğu üçün də mübahisə hədəfinə çevrilmişdi. Milli əxlaqın çoxdan köhnəlmiş, müasirliklə uyuşmayan cəhətləri... və bir də mənəviyyatda baş verən, sanki əxlaqa zidd görünən yeni meyllər.. Ərli bir qadın birdən-birə imkanlı, qəşəng, göyçək, vəzifəli ərindən imtina edir və sadə bir buldozerçiyə qoşulub gedir.. Təbii ki, burada məsələnin "texniki" tərəfi (hüquqi, dini, nikah tərəfi) etiraz doğurur, onlarla, yüzlərlə kişini, qadını həyəcana gətirir, bədii əsər qəhrəmanı Səriyyə üçün qəzet səhifələrində "məhkəmə" qurulur, o da, yazıçı da "milli əxlaq" müstəvisində tənqid hədəfinə çevrilir. Ancaq nəzərə alınmırdı ki, insanın qəlbi də var, sevgisi də.. Və təbii ki, qəlbi və sevgisi olduğu üçün roman qəhrəmanı Səriyyə bir obraz kimi yaşadı..
İlyas Əfəndiyev mahir roman ustası idi. Təkcə müasir dövrün həqiqətləri deyil, tarixi keçmiş də onun bir çox romanlarının mövzusuna çevrilmişdi ("Geriyə baxma, qoca", "Üçatılan", "Xan çinar"). İ.Əfəndiyev bu tarixi romanlarında da müasirlik duyğusuna sadiq qalırdı. Keçmişdə, tarixdə səhv və yanlış meyllər axtarmırdı. Keçmişi və tarixi ideallaşdırmaqdan da çəkinirdi. Sadəcə olaraq, bu gün bizi düşündürən bir çox sualların cavabını axtarırdı. Onun nəsri dramatik elementlərlə zəngin olduğu kimi, pyesləri də nəsrə xas olan dolğun xarakterlərə, kəskin konfliktlərə, maraqlı süjet xəttinə malikdir. Həm də dramaturq İlyas Əfəndiyevlə nasir İlyas Əfəndiyevi eyni sənətkarlıq amalı birləşdirir: dövrün böyük qəhrəmanını yaratmaq, zamanın böyük həqiqətlərini sənət dilinə çevirmək! İ.Əfəndiyev M.F.Axundzadə, C.Cabbarlı, Ü.Hacıbəyli, H.Cavid kimi ustad dramaturqlardan sonra ədəbiyyat tariximizdə öz yolu və məktəbi olan bir sənətkardır. Mərhum və istedadlı rejissorumuz Tofiq Kazımov məhz İlyas Əfəndiyevin pyesləri ilə recissura sənətində lirik-psixoloji təmayülü təsbit edə bildi. Həsənağa Turabov, Şəfiqə Məmmədova, Amaliya Pənahova, Səməndər Rzayev, Fuad Poladov, Səfurə İbrahimova, İlham Namiq Kamal kimi sənətçilərimiz İlyas Əfəndiyevin pyeslərində oynadıqları rollarla məşhurlaşdılır.
"Bahar suları", "Sən həmişə mənimləsən", "Atayevlər ailəsində", "Unuda bilmirəm", "Məhv olmuş gündəliklər", "Mənim günahım", "Mahnı dağlarda qaldı", "Qəribə oğlan", "Natəvan", "Büllur sarayda", "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı", "Şeyx Məhəmməd Xiyabani"... bu pyeslər keçən əsrin yarım əsri ərzində dramaturgiyada və teatr aləmində iz salan əsərlərdir.
İlyas Əfəndiyev haqqında bu qeydlərimi başa çatdıranda onun öz obrazı gözlərim qabağına gəldi. Yazıçılar Birliyində keçirilən tədbirlərdə onu bir neçə dəfə görmüşəm. 90-cı illərin əvvəllərində isə İlyas müəllimlə hansı qəzet üçün isə müsahibə də aparmışam. Çox istiqanlı insan idi. Və bir yazımda belə bir cümlə işlətmişdim ki, onun səsi də diri idi, insanı cəzb edirdi, bu səsdə tarixlə bu günün çalarları birləşmişdi.
Son söz: Altıncı sinifdə oxuyurdum. Bir gün əmim Fərman mənə İlyas Əfəndiyevin "Söyüdlü arx" kitabını verdi ki, oxu, kənd həyatından yazılıb. Mən də oxudum və o zamanın bir "ədəbiyyat həvəskarı kimi bu əsər haqqında on-on iki cümlədən ibarət balaca bir "məqalə" yazdım. Göndərdim "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinə. İki həftədən sonra həmin o yazı qəzetdə dərc edildi. 1962-ci il idi. O yazıdan sonra mən ədəbiyyata daha möhkəm bağlandım.
